سیروس برزو: ناو کیهانی سایوز (soyuz) که از سال ۱۹۶۷ وارد خدمات فضایی برای بردن انسان به فضا شده و تاکنون توانسته ۱۳۷ مأموریت مداری را به‌صورت سرنشین دار به انجام برساند، این ناو البته طی سالیان طولانی خدمت خود، بارها دچار تغییر و تحول گردیده و سامانه‌های آن به‌روز شده‌اند. غیر ازآنچه از آغاز تا سایوز-۴۰ رخ داد، نسل‌های بعدی این سفینه بانام‌های سایوزتی، سایوز تی.ام.، سایوز تی.ام.آ، سایوز تی.ام.آ-ام و بالاخره سایوزام. اس. تاکنون در ایستگاه‌های فضایی مختلف ازجمله ایستگاه فضایی بین‌المللی، وظیفه حمل فضانوردان از زمین به مدار و بازگرداندن آن‌ها را به سیاره مادری بر عهده داشته است.
طی این دوران به‌جز سایوز-۱ و سایوز-۱۱، مأموریت‌های مداری سایوز منجر به کشته شدن فضانوردی نشده است. البته مواردی وجود دارد که نقص دریکی از سامانه‌های آن منجر به ایجاد مشکل و حتی لغو مأموریت گردیده اما بنا به نظر کارشناسان، این ناو کیهانی، کم‌خطرترین سفینه سرنشین دار تاکنون بوده است.
اینک و در آستانه عبور سفینه سایوز به نیم‌قرن خدمت‌رسانی به‌عنوان یک وسیله حمل‌ونقل فضایی در مورد این سفینه و تاریخچه فعالیت‌های آن پایگاه خبری فضایی ایران، اسپاش مصاحبه‌ای اختصاصی با الکساندر لازوتکین فضانورد باسابقه که خود از مهندسان طراح ناوهای کیهانی بشمار می‌رود انجام داده‌ایم.
آقای لازوتکین ضمن تشکر از این‌که وقت خود را به ما اختصاص داده‌اید در مرحله اول از شما خواهش می‌کنم در مورد ناو سایوز به‌طور خلاصه و فشرده اطلاعاتی در اختیار خوانندگان ما بگذارید.
ناو سایوز در اوایل دهه ۱۹۶۰ برای سفر به ماه طراحی شد. طراحی این ناو زیر نظر سرگئی کارالیف صورت گرفت و به‌قدری هوشیارانه انجام شد که طی بیش از نیم‌قرن گذشته، هر بار که ما خواستیم ناو دیگری را جایگزین کنیم دیدیم نمونه بهتری را نمی‌شود طراحی کرد و ساخت. البته درگذر زمان و با توجه به لغو برنامه سفر به ماه، همچنین بهره‌برداری از ایستگاه‌های فضایی و یا طرح‌های مشترک مثل پرواز آزمایشی سایوز- آپولو، تغییراتی در بخش‌های نرم‌افزاری سفینه داده شد اما کلیت ناو همچنان باقی ماند.
مثلاً چه تغییراتی؟
خوب طبیعی است که طی گذشت سال‌ها سامانه‌های مختلف از قبیل رایانه‌ها، دستگاه‌های تولید انرژی، دستگاه‌های مخابراتی و غیره پیشرفت می‌کنند و ما در شرکت سازنده سفینه سایوز یعنی انرگیا از این تحولات استفاده کردیم و دستگاه‌های جدید به‌جای دستگاه‌های قدیمی نصب شد. شاید برایتان جالب باشد بگویم تقریباً هر سفینه سایوزی که به فضا پرتاب می‌شود نسبت به سفینه قبلی تغییرات کوچکی دارد. اما طی این حدود نیم‌قرن تغییرات مهمی هم در سایوز داده شد که منجر به نام‌گذاری جدید آن گردید.
می‌توانید مثالی بزنید؟
البته. نسل اول سایوز که تا سال ۱۹۸۱ هم بکار گرفته شد طی آن سال‌ها یعنی از ۱۹۶۷ تا ۱۹۸۱ تغییراتی داشت که ما تنها نام فنی آن در پرونده‌های فنی کارخانه را تغییر دادیم و در رسانه‌ها، همه انواع آن به اسم سایوز شناخته می‌شد گرچه تفاوت‌هایی داشت. به‌طور مثال سایوزهای اولیه می‌توانستند باهم عمل اتصال را در مدار زمین انجام دهند. یکی از آن‌ها به‌طور نمادین کلید بود و دیگری قفل و به‌این‌ترتیب برای اتصال، کلید “سایوز آ” باید در قفل “سایوزب” قرار می‌گرفت و دو سفینه به هم متصل می‌شدند اما دریچه‌ای بین آن‌ها باز نمی‌شد و انتقال فضانورد باید از طریق راهپیمایی فضایی انجام می‌شد. در نوع بعدی که برای ورود به ایستگاه‌های فضایی طراحی شد، بعد از اتصال سایوز به ایستگاه، فضانوردان می‌توانستند دریچه بین دو ناو را باز کنند و از سایوز به داخل ایستگاه بروند. ازنظر منبع انرژی هم سایوزها در سال‌های اولیه دو نوع بودند یک گروه باتری خورشیدی داشتند و تعدادی هم انرژی خود را از طریق باتری‌های داخلی ناو تأمین می‌کردند. سایوزهای اولیه طوری طراحی‌شده بودند که می‌توانستند سه فضانورد را بدون لباس فضایی به فضا ببرند…
ولی این کار خطرناکی بود.
بله و این وضعیت باعث شد که در جریان بازگشت سایوز-11 سه سرنشین آن به علت یک مشکل فنی و تخلیه شدن هوای داخل ناو کشته شوند. بعدازآن تغییراتی در سفینه داده شد و گنجایش سایوز به دو فضانورد که لباس فضایی داشتند تقلیل پیدا کرد.
این کم شدن افراد طبیعتاً در میزان و ثمر دهی پروازها تأثیر داشت.
البته به همین دلیل بعداً تغییراتی در ناو داده شد و با آن تغییرات، تعداد سرنشینان به سه نفر افزایش یافت. این نوع سفینه بانام “سایوز تی” از سال ۱۹۸۰ در کنار نوع قبلی وارد خدمت شد و با اثبات کار آیی آن، نوع قدیمی دیگر از چرخه تولید خارج گردید.
– چرا نسل‌های بعدی سایوز طراحی و ساخته شد؟
نسل بعدی که بانام‌های سایوزتی.ام مناسب با امکانات ایستگاه مداری میر طراحی گردید و سایوز تی.ام.آ و سایوز تی.ام.آ-ام بر اساس کاربرد آن برای ایستگاه فضایی بین المللی.
– این نمونه‌ها با سفینه‌های قبلی خود چه فرقی داشتند؟
در کل می‌شود گفت تفاوت‌ها در بخش نرم‌افزاری اتفاق افتاد و اصل بدنه سایوز تغییری نکرد. طبیعی است که با توجه به تغییرات و تکامل سامانه‌های مختلف، سایوز هم باید پیشرفت می‌کرد و به‌روز می‌شد.
نسل جدید ناوهای سایوز با عنوان سایوز ام.اس چه تفاوتی با نوع قبلی یعنی سایوز تی.ام.آ-ام دارد ؟
سایوز ام‌اس مدل پیشرفته سفینه سایوز است که به‌روز شده و از سال ۲۰۱۶ کار خود را آغاز کرد و تاکنون ۸ فروند آن مأموریت‌های موفقی داشته است. در نوع ام. اس تغییرات متعددی داده‌شده ازجمله باتری‌های خورشیدی که وظیفه تبدیل انرژی نوری به برق را بر عهده‌دارند پیشرفته‌تر شده‌اند. برای اطمینان بیشتر از ردیابی ایستگاه و اتصال به آن تغییرات مهمی در سامانه ردیابی و پهلوگیری صورت گرفته است. سامانه جدید توانایی آن را دارد که حتی اگر یکی از موتورهای سفینه از کار بیفتد، در کار ناو مشکلی پیش نیاید و سفینه بتواند خود را به ایستگاه فضایی برساند و به آن متصل شود. همچنین در شرایط نامساعدی مانند خاموش شدن یکی از موتورها، ناو سایوز توانایی آن را داشته باشد که از ایستگاه جداشده و به زمین بازگردد.
درگذشته چند بار اتفاق افتاده که ناو سایوز در محلی فرود آمده که با نقطه پیش‌بینی‌شده فاصله زیادی داشته است. با توجه به پیشرفت‌هایی که طی سال‌های اخیر در دستگاه‌های مکان‌یاب به وجود آمده، آیا ناو سایوز به دستگاه‌هایی ازاین‌گونه هم مجهز شده است؟
البته یکی از تغییرات داده‌شده در سامانه‌های جدید ارتباطی این امکان را می‌دهد تا در کنار کیفیت بالای ارتباط رادیویی، سرنشینان ناو به‌راحتی در هر نقطه زمین موقعیت منطقه فرود را تشخیص دهند و اگر در منطقه پیش‌بینی‌نشده‌ای فرود آمده باشند، وضعیت دقیق محل خود را به گروه‌های بازیابی اطلاع دهند. در سامانه فعلی، تجهیزاتی نصب‌شده که امکان ارتباط سایوز با سامانه ارتباط جهانی گلوناس را میسر می‌سازد و به‌این‌ترتیب سایوز از طریق سامانه شناسایی محل – کاسپاس سارست- به مرکز هدایت پرواز وصل می‌شود.
در مورد سامانه کورس که آن‌هم درگذشته چند بار فضانوردان را به‌زحمت انداخت چطور؟
سامانه نزدیک شدن و پهلوگیری کورس که در ناو سایوز به فضانوردان در آخرین مراحل الحاق کمک می‌کند در ناو جدید امکان ارتباط تصویری را هم به آن‌ها می‌دهد ضمن آن‌که سامانه کورس در نوع جدید سایوز، به چتر حفاظتی در برابر شهاب‌سنگ‌ها مجهز شده است.
درگذشته و به‌موازات توسعه و پیشرفت سفینه‌های سایوز، شاهد به‌روز شدن ناوهای باربری بدون سرنشین پروگرس هم بودیم آیا این بهینه‌سازی سایوز، به پروگرس هم منتقل می‌شود؟
البته، همان‌طور که گفتید ناوهای باربری پروگرس از زمان شروع به کار در ۱۹۷۸ مرتباً همپایِ سفینه های سایوز متحول شده‌اند چون اصولاً پایه اساسی ساخت هر دو سفینه یکی است. تغییرات جدید ناو سایوز بر روی سفینه های باربری پروگرس هم تأثیرگذار است و هم‌اکنون شاهد فعالیت پروگرس ام.اس هستیم.
در نمایشگاه هوا-فضایی ماکس ما شاهد نمایش نمونه ناو جدید روسیه بانام فدراتسه بودیم، روسیه بالاخره کی سفینه سایوز را کنار خواهد گذاشت؟!
طراحی، آزمایش سامانه‌ها، ساخت یک ناو جدید زمان زیادی لازم دارد. اگر همه‌چیز آماده باشد تصور می‌کنم سفینه جدید لااقل 7-8 سال دیگر خواهد توانست جای سایوز را بگیرد.