جایگاه خودمان را در بازار پرتاب‌های فضایی به دست آوریم

بازار پرتاب ماهواره در جهان سودآوری حدود ۵.۵ میلیارد دلار دارد و کشورهای بسیار محدودی در حال بهره بردن از این بخش هستند اما خبری از برنامه ریزی مسئولان اجرایی برای زنده کردن زیرساختهای ایران نیست.
شاید سوالی که برای بسیاری از مردم و حتی کارشناسان کشورمان پیش آمده باشد این است که آیا اصولا برنامه فضایی به غیر از خودکفایی در امور تصویربرداری و مکان یابی که بیشتر کاربردهای نظامی و اطلاعاتی دارد، سود آوری دیگری هم برای ایران دارد و چگونه می توان از زیرساخت ها و خودکفایی ایران در این حوزه، درآمدزایی کرد؟ برنامه هفته گذشته ثریا که با حضور «مرتضی براری» رئیس سازمان فضایی ایران برگزار شد، بار دیگر از زبان این مقام مسئول، اهمیت توجه اقتصادی به مسئله فضا را خاطرنشان کرد، هرچند که در این برنامه نیز این موضوع تاسف بار یادآوری شد که چرا سه سال است که در روز فناوری فضایی (۱۴ بهمن ماه) خبر خوشی از پرتاب ماهواره ها و یا کاوشگرها نمی شنویم در حالی‌که قبلا مردم عادت داشتند در این روز خبر خوش فضایی بشنوند.
به طور کلی می توان ده ها نمونه و مصداق درباره سودهای یک برنامه فضایی برای یک کشور، نه فقط در بخش‌های نظامی و امنیتی بلکه در سایر بخش‌ها نام برد اما یکی از این بخش ها که شاید تا به امروز آن‌چنان به آن پرداخته نشده مسئله پرتاب ماهواره به فضا است. کارنامه این بخش نشان می دهد فقط تعداد معدودی از کشورهای جهان (که ایران نیز در این باشگاه محدود عضویت دارد) این توانایی را در اختیار داشته و در بخش تجاری این بازار وارد شده‌اند و نه فقط ماهواره‌های تجاری، بلکه حتی ماهواره‌های نظامی و جاسوسی دیگر کشورها را به وسیله ماهواره برهای خود به فضا می‌فرستند و از این راه کسب درآمد می‌کنند. در ادامه نگاهی به برخی از کشورهای پرکار و البته پردرآمد در این بخش خواهیم داشت.

آمریکا : پرتاب کنندگان سنگین با قیمت های سنگین تر!
آمریکا به عنوان یک کشور پیشرو در بخش فضایی اولین کشوری بود که برنامه پرتاب‌های فضایی تجاری را از دهه ۱۹۸۰ میلادی آغاز کرد. امروزه آمریکایی‌ها در قالب پرتابگرهای شرکت های خصوصی مثل اسپیس ایکس اقدام به پرتاب تعداد مختلفی از ماهواره‌ها در وزن‌ها و به مدارهای مختلف می کنند. شرکت آمریکایی United Launch Alliance که حاصل شراکت دو شرکت مشهور لاکهید مارتین و بوئینگ است، به ازای هر کیلو وزن ماهواره برای پرتاب رقمی در حدود ۱۴ تا ۲۰ هزار دلار دریافت می کند. شرکت اسپیس ایکس به دنبال کاهش این رقم تا حدود ۲۵۰۰ دلار با استفاده از ماهواره‌بر‌هایی با قابلیت چندین بار استفاده مثل سری فالکون ۹ است.
البته این تنها هزینه پرتاب نیست بلکه شرکت United Launch Alliance به طور کلی برای پرتاب یک ماهواره چیزی در حدود ۲۲۵ میلیون دلار دریافت می کند و این شرکت اعلام کرده که در نهایت هزینه پرتاب ها را به ۱۰۰ میلیون دلار کاهش خواهد داد.
شرکت اسپیس ایکس برای هر ماهواره به صورت کلی رقم ۶۰ الی ۹۰ میلیون دلار دریافت می کند. البته تمامی رقم ها در این گزارش بر اساس اعلام های کلی است و در برخی از موارد بنا به انجام ماموریتی خاص، ماهواره‌بر ماهواره بر خاص یا محموله یا نقطه قرارگیری خاص بهای مورد نظر ممکن است شدیدا افزایش پیدا کند.
روس‌ها ؛ درگیر مشکلات اقتصادی و نبود سایت پرتاب بومی
اتحاد جماهیر شوروی سابق، روزی آغاز کننده مسابقه فضایی در قرن بیستم و مبداء بسیاری از اولین‌ها در بحث فضایی در جهان به شمار می آمد. بعد از فروپاشی این سیستم، روسیه به عنوان بزرگترین وارث اتحاد جماهیر شوروی سابق با مشکلات فراوانی رو به رو شد چراکه پرتابگر اصلی شوروی در بایکونور قزاقستان بود و تقریبا تمامی پرتاب‌های مورد نظر از این پایگاه که در آن دوران یک بخش از شوروی سابق محصوب می شد، به انجام می‌رسید ولی با فروپاشی آن ابرقدرت، بایکونور تبدیل به یک تاسیسات خارجی شد.
اگرچه روس‌ها  پایگاه بایکونور را تا سال ۲۰۵۰ میلادی با هزینه سالی ۱۱۵ میلیون دلار از قزاق‌ها اجاره کردند اما نبود زیرساخت پرتاب در داخل روسیه، باعث شد که روس‌ها  سایت پرتاب جدیدی را در شرق این کشور با هزینه‌ای بالغ بر ۷.۵ میلیارد دلار تکمیل کنند. این سایت در سال جاری میلادی به صورت کامل عملیاتی شده و بخشی از وابستگی روس‌ها  به بایکونور در قزاقستان را کاهش می دهد. روس‌ها  دارای دو ماهواره‌بر اصلی برای پرتاب های فضایی هستند که یکی پروتون ام و دیگری سایوز است. روس‌ها  پرتابگرهای سبک و متوسط را به شکل رقبای چینی یا اروپایی و آمریکایی خود توسعه ندادند و در این بخش به زودی در بازار رقابت دچار مشکل خواهند شد. هر ماهواره‌بر پروتون در حدود ۶۵ میلیون دلار برای پرتاب هزینه دارد و این خود سوای بحث هزینه های مربوط به ماهواره است.
روس‌ها  در پرتاب انسان خصوصا برای ایستگاه فضایی بین المللی با ماهواره‌بر های سایوز فعال هستند. بهای هر ماهواره‌بر سایوز در حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون دلار برآورد میشود ولی روس‌ها  معمولا برای فرستادن یک تیم ۳ نفره به ایستگاه بین المللی تا برگشت آنها در حدود ۴۹۰ میلیون دلار از مشتری خارجی، عمدتا ناسای آمریکا دریافت می کنند. اخیرا ناسا اعلام کرده که در حال حاضر برای ارسال هر انسان به فضا چیزی در حدود ۸۱ میلیون دلار به روس‌ها  پرداخت می شود و این رقم در مدت ۱۰ سال گذشته ۳۷۲ درصد افزایش داشته است. حداقل تا سال ۲۰۲۱ خبری از سفینه های سرنشین دار جدید آمریکایی نیست و همچنان نیاز به روس‌ها  ادامه دارد.
روس‌ها  البته در بخش پرتاب ماهواره‌های کوچک‌تر با رقبای بسیار سرسختی مثل فالکون ۹  آمریکایی با قابلیت برگشت به زمین و استفاده مجدد رو به رو هستند که حقیقتا بازار را در این بخش برای همیشه تغییر داده است و می تواند بازار پرتاب‌های فضایی روس‌ها  را در شاید آینده نه خیلی دور از کار بیاندازد.

اروپایی‌ها و تلاش برای یک برنامه قاره‌ای
اتحادیه اروپا سال‌هاست که یک برنامه اروپایی را برای توسعه توانایی فضایی خود آغاز کرده و از جمله بازیگران مهم در این بخش به حساب می آیند. دو ماهواره‌بر اصلی اتحادیه اروپا برای ماموریت‌های ماهواره‌ای وگا برای ماموریت‌های سبک و آریان برای ماموریت‌های سنگین است. هزینه پرتاب اولی در حدود ۲۲ میلیون یورو و برای پرتاب با آریان ۵ در حدود ۱۰۰ میلیون دلار است.  
سود در این ماموریت‌ها بستگی به عوامل زیادی دارد اما همانطور که گفته شد قیمت ماهواره‌برها و پروسه پرتاب بسته به نوع محموله تفاوت‌های آشکاری دارد . اتحادیه اروپا بعد از آمریکا بیشترین سود را از بازار پرتاب ماهواره‌ها به فضا را به‌دست می‌آورد.
هند و چین؛ دو رقیب در ارزان فروشی
چین و هند به عنوان دیگر بازیگران رقیب در این بخش هستند و باید گفت با وجود پیشرفته‌تر بودن چین در فناوری فضایی، اما هندی‌ها توانسته‌اند به صورت کلی با ارائه خدمات پرتاب فضایی ارزان، خصوصا برای پرتاب ماهواره‌های بسیار کوچک، رقیبی جدی نه فقط برای چین و بلکه برای کل دنیا باشند. هندی‌ها تا به امروز برای ۲۸ کشور جهان پرتاب فضایی انجام داده‌اند.
جالب است بدانید در هند به طور معمول برای پرتاب هر ماهواره بین ۳ تا ۵ میلیون دلار (حدود ۱۴ تا ۲۲ میلیارد تومان) دریافت می شود که مشخصا تفاوتی فاحش با دیگر رقبا در این بخش دارد. چینی ها در حال حاضر به دنبال رساندن قیمت به حدود ۵ هزار دلار در برابر هر یک کیلو وزن محموله هستند که این مسئله خود به تنهایی نشان دهنده دلیل جذابیت طرح فالکون ۹ آمریکایی و افزایش روزافزون مشتریان آن بخش، در پرتاب های تجاری و حتی نظامی است. البته ۵ هزار دلار برای هر کیلو وزن محموله، قیمتی بسیار رقابتی از سمت چین محسوب می شود. این کشور با ماهواره‌برهای سری لانگ مارچ در سایزهای مختلف هر ساله ده ها پرتاب موفق را انجام می‌دهند.
هند و چین هر دو در حال حاضر به دنبال ماهواره‌برهای با قابلیت استفاده مجدد هستند و بخش خصوصی و دولتی در هر دو کشور شدیدا در این بخش‌ها سرمایه‌گذاری کرده است. آلمان، کانادا و هلند از جمله مشتریان هند برای پرتاب ماهواره به فضا هستند. البته باید کشورهای دیگری همچون برزیل را نیز به این بازار اضافه کرد که اگرچه هنوز بازیگر بزرگی محسوب نمی‌شود اما نمی توان از عطش این کشور برای حضور در بخش‌های پردرآمد و های تک جهان، به سادگی گذر کرد.
چرا این همه علاقه به بازار فضایی؟
به این اعداد و ارقام برای محدوده زمانی بین ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ دقت کنید. صرفا سود پرتاب ماهواره در سال ۲۰۱۲ میلادی برای کل پرتابگرها در جهان در حدود ۵.۸ میلیارد دلار بوده و این رقم در ۲۰۱۶ با اندکی کاهش به ۵.۵ میلیارد رسیده که دلیل عمده آن بروز برخی از مشکلات برای پرتابگرهای روسی بوده است. البته این سود سوای بحث خدمات مروبط به سرویس‌های ماهواره‌ای مثل اینترنت، خدمات مخابراتی و ارتباطی، تصاویر ماهواره‌ای و مکان یابی و… بوده و صرفا در بحث پرتاب خلاصه شده است.
این سود ۵.۵ میلیارد دلاری امروزه صرفا در بین آمریکا، اتحادیه اروپا، روسیه، چین و هند به طور عمده تقسیم می شود. در کنار بحث سودآوری مالی، بحث‌های مربوط به ایجاد اشتغال، ایجاد نوعی پرستیژ عملی و صنعتی برای کشور پرتاب کننده، پیشرفت‌های علمی، ایجاد زیرساخت‌های لازم در کشورهای پرتاب کننده، افزایش سطح روابط بین المللی با توجه به این که عمده سفارش دهندگان در این بازار دولت‌ها هستند و توان چانه زنی کشور پرتاب کننده در سطح جهانی افزایش شدیدی خواهد داشت.
به همین خاطر، اگر بدون توجه به زیرساخت‌های داخل ایران، بخواهیم ماهواره‌های خود را از طریق کشورهای دیگر پرتاب کنیم، باید رقمی چندین میلیون دلاری را فقط برای بخش پرتاب آن اختصاص دهیم که در کنار سایر خدماتی که آن کشور به برنامه فضایی ایران خواهد داد، رقمی هنگفت و بعضا بالغ بر صدها میلیارد تومان خواهد شد.
این در حالی است که توجه به امکانات داخلی، علاوه بر خودکفایی کشور، تربیت نیروی انسانی و بالابردن روحیه اعتماد به نفس متخصصان، موجب صرفه جویی قابل توجه نیز خواهد شد؛ هرچند که اتفاقات تلخ و کمدی همچون گم شدن ماهواره ایرانی پس از پرتاب توسط یکی از غولهای این حوزه در سالهای قبل، هنوز هم در ذهن دوستداران و علاقمندان این حوزه باقی مانده است.