۴۹ سال پیش شوروی یک انسان در مدار زمین قرارداد
“شوروی یک انسان در مدار زمین قرارداد” این تیتر بسیاری از روزنامههای جهان در روز سهشنبه ۲۴ دیماه ۱۳۴۷ بود. در شرح این تیتر روزنامهها در آن زمان نوشتند: «مسکو یونایتدپرس- دانشمندان شوروی امروز یک سفینه سرنشین دار بنام “سایوز ۴” (Soyuz 4) در مدار زمین قرارداد. سرنشین این سفینه یک سرهنگ ارتش شوروی بنام «ولادیمیر شاتالف» میباشد.
خبرگزاری تاس بعدازظهر امروز ضمن اعلام خبر پرتاب سفینه جدید گفت: «حال سرهنگ «شاتالف» خوب است و دستگاههای سفینه بهطور عادی کار میکند. دانشمندان شوروی نیز اعلام کردند که با سفینه تماس رادیوئی برقرار کردهاند. سایوز ۴ در ساعت ۹:۱۱ دقیقه بامداد امروز بوقت تهران بهوسیله یک موشک بسیار قوی در مدار زمین قرار داده شد. حداکثر ارتفاع سفینه ۲۲۵ کیلومتر و حداقل آن ۱۷۳ کیلومتر است و هر ۸۸ دقیقه و ۲۵ ثانیه یکبار به دور زمین میگردد. سرهنگ «شاتالف» ۴۱ ساله است و افسر نیروی هوائی شوروی است ولی مدت ۶ سال تحت تعلیمات فضائی بوده است».
گرچه در اطلاعیههای کلیشهای خبرگزاری رسمی شوروی صحبتی از هدف پرتاب سفینه سایوز ۴ نبود اما حدس زده میشد که شوروی یک سفینه سرنشین دار دیگر در مدار زمین بفرستد تا به سایوز ۴ متصل شود. این گمان روز بعد باخبر پرتاب دومین ناو سایوز با سه سرنشین قویتر شد و بهزودی جامه حقیقت پوشید. علاوه بر اتصال دو سفینه خبر رسید که دو نفر از فضانوردان با یک راهپیمایی از سایوز-۵ خارجشده و به سایوز-۴ رفتهاند. این نخستین اتصال دو سفینه سرنشین دار و جابجایی فضانوردان بشمار میرفت.
عملیات اتصال دو ناو و انتقال دو فضانورد از سایوز-۵ به سفینه-۴ در آن زمان بهقدری هیجانانگیز بود که به تیتر اول روزنامهها تبدیل گردید و آنها با آبوتاب این خبرها را دنبال میکردند. پرواز دو سایوز سرانجام در ۲۸ دی با فرود سایوز-۵ به پایان رسید و مطبوعات نوشتند: «سایوز ۵ در ساعت یازده و نیم بهوقتتهران در منطقهای واقع در دویست کیلومتری جنوب غربی شهر کوستانائی واقع در شمال قزاقستان به زمین نشسته است.»
اما واقعیت به این سادگی رخ نداد. سایوز-۵ در مسیر بازگشت به زمین دچار مشکل بزرگی گردید. بخش سرنشین دار از قسمت مداری جدا نشد و جدا نشدن قسمت موتوری، بخش فرودی را نهتنها ۱۸۰ درجه چرخاند و باعث شد با قسمت سر وارد لایههای جو شود که آن را دچار حرکات غیرطبیعی و ناموزون کرد. داغ کردن بخشهایی از سفینه که فاقد پوشش ضد حرارتی بودند خطرهای جدی به بار آورد. ازجمله سوختن لاستیک عایق در ورودی ناو بود که گاز سمی را در اتاقک سفینه پراکنده میکرد. “وولینف” فضانورد سایوز-۵ دچار مشکل تنفس گردید. لاستیک عایقبندی دریچه میسوخته است و هرلحظه ممکن بود کاملاً از بین برود و درباز شود. حتی بعضی قسمتهای فلزی هم در حال ذوب شدن بودند. چرخش مرگآور سفینه تا زمانی که تسمههای اتصال بخش فرودی و موتوری سوخت، ادامه داشت. اما حتی بعد از جدا شدن بخش موتوری، چرخش سفینه ادامه پیدا کرد. در ارتفاع ۱۰ کیلومتری چتر نجات باز شد اما چرخش اجازه نمیداد چتر درستکار کند درنتیجه فرود خیلی محکم صورت گرفت و باعث شکستن دندانهای بالای فضانورد شد.
کیهاننوردان، سایوز ۴ و ۵ طبق رسم آن زمان پس از بازگشت به مسکو، در خیابان مورد استقبال مردم قرار گرفتند و راهی کرملین شدند تا در مراسم رسمی، مدال بگیرند. ماشین حامل کیهاننوردان سایوز ۴ و ۵ در نزدیکی در ورودی کاخ کرملین هدف تیراندازی فردی قرار گرفت که میخواست در حقیقت “برژنف” را ترور کند اما بهطور اشتباه به خودروی کیهاننوردان شلیک کرد. مدتی بعد اعلام شد که تحقیقات نشان میدهد شخص تیرانداز دچار اختلالات روانی است و او را به بیمارستان روانی فرستادند!!
اما این هم باز تمام ماجرا نبود و بخش پنهانی این مأموریت تنها بعد از فروپاشی شوروی افشا شد. درحالیکه رسانهها با تیتر “ساختمان پایگاه شوروی در فضا شروع شد” عملیات انجامشده توسط فضانوردان سایوز ۴ و ۵ را گامی در جهت ایجاد ایستگاه فضایی در مدار زمین میدانستند، واقعیت چیز دیگری بود. این پرواز در حقیقت بخشی از تمرین فضانوردان روس برای سفر به ماه به شمار میرفت. در برنامه آمریکایی سفر به ماه یعنی آپولو، ناو اصلی و ماه نشین از طریق دریچهای به هم راه داشتند و فضانوردان میتوانستند به ماه نشین رفته و یا از آن به سفینه اصلی برگردند اما سفینه اصلی و ناو مه نشین روسها برخلاف نوع آمریکایی، تنها میتوانستند به هم متصل شوند و فضانورد باید با راهپیمایی خود را از یک سفینه به دیگری برساند. به همین دلیل تمرین چنین عملیاتی لازم بود. کاری که باید گروهی از فضانوردان روس در جریان پرواز شکستخورده سایوز-۱ انجام میدادند و میسر نشد. بههرحال روسها در مسیر سفر به ماه با مشکل سختافزاری مواجه شدند و موشک بالابرنده آنها که بهاختصار “ان-۱” نامیده میشد نتوانست از پس آزمایشها روسفید بیرون آید و تمامی پرتابهای آن با انفجار و سقوط مواجه گردید و بالاخره آنها را وادار کرد بهکلی از فرستادن انسان به ماه صرفه نظر کنند چون دیگر حریف کاملاً پیش افتاده بود. اما روسها با مانور ماهرانه در دو طرح موازی فرستادن کاوشگران بدون سرنشین برای آوردن خاک از ماه و پرتاب ایستگاه مداری وانمود کردند اصولاً برنامهای برای فرستادن انسان به ماه را نداشتهاند!
ولی درهرصورت، پرواز سایوزهای ۴ و ۵ و آنچه انجام دادند بهعنوان برگ مهمی در تاریخ فضانوردی به ثبت رسیده و این تجربه توانست در انجام برنامههای فضایی بعدی روسیه کمک مؤثری باشد.