نام محفوظ: سازمان فضایی ایران در سال ۱۳۸۹ و با مصوبه شورای عالی اداری، از انتزاع مجموعه‌هایی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و وزارت جهاد کشاورزی، ذیل نهاد ریاست‌جمهوری تشکیل شد که شامل یک پژوهشگاه فضایی نیز هست که مأموریت مدیریت امور تحقیقات و توسعه فناوری‌ها و توسعه دستگاه‌های فضایی، با کمک سایر مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی و صنعتی کشور را بر عهده دارد.
با توجه به ترکیب اعضای کمیته که از وزارتخانه‌های یادشده هستند و با مرور تجربیات کشورهای پیشرو در حوزه فضا، به‌خصوص ایالات‌متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی سابق، می‌توان فهرستی از چالش‌های اصلی پیش روی هر نوع تصمیم‌گیری در ارتباط با آینده سازمان فضایی را شناسایی کرد و موردبررسی قرارداد.
ایران نیز همانند کشورهای پیشرو در عرصه فضا، مبتنی بر دستاوردهای دفاعی و توانمندی نیروی انسانی و فنّاورانه مرتبط که ماحصل 8سال دفاع مقدس بوده، موفق شده از طریق اجرای موفق پروژه‌های طراحی، ساخت و پرتاب ماهواره‌های امید، رصد، نوید و کپسول زیستی حامل میمون پیشگام وارد عرصه فضایی شود لذا بخش عمدهای از زیرساخت‌های فضایی فعلی کشور در بخش دفاعی مستقر است. حال مسئله اینجاست که در ادامه، برای تحقق اهداف قرارداد انسان در مدار زمین و ماهواره در مدار زمین مقاصد و اهداف مندرج در نقشه جامع علمی کشور و سند جامع توسعه هوافضای کشور، به‌عنوان دو سند بالادستی مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی که لازم‌الاجرا هستند، آیا زیرساخت‌های آتی موردنیاز باید در بخش دفاعی توسعه یابد یا در بخش غیر دفاعی؟ نکته مهم این است که آنچه از زیرساخت‌ها و توانمندی‌ها در حال حاضر در بخش دفاعی وجود دارد، به‌رغم ارزش بالایی که دارند، خیلی کمتر از آن چیزی است که در افق ۱۴۰۴ برای تحقق اهداف مندرج در نقشه جامع علمی کشور موردنیاز است؛ بنابراین حجم گسترده‌ای از سرمایه‌گذاری‌های جدید باید صورت پذیرد.
محتوای مأموریت سازمان فضایی ایران
با توجه به آنکه فناوری‌های فضایی از استاندارد بالایی برخوردارند و از طرفی میزان تقاضا برای آن‌ها بسیار اندک است، لذا به دلیل اقتصادی نبودن این فعالیت‌ها در کوتاه‌مدت، ورود شرکت‌ها و مراکز تحقیقاتی بخش خصوصی به آن، با چالش جدی همراه است، همچنین هزینه بالای ایجاد زیرساخت‌ها و حمایت‌های مالی برای رسیدن به سطح فناوری‌های فضایی را باید به آن اضافه کرد که مصداق بارز آن بودجه 20میلیارد دلاری آژانس فضایی آمریکا، ناساست که تقریباً 100درصد آن از سوی دولت آمریکا تأمین می‌شود. حال با این تفاسیر میزان ورود سازمان فضایی ایران، از طریق پژوهشگاه فضایی مرتبطش به امور تحقیقاتی و عملیاتی تا چه میزان باشد تا دستیابی پایدار به فناوری‌های موردنیاز تضمین شود؟
جایگاه سازمان فضایی در ساختار دولت
در ابتدای سال ۱۳۸۷ و در دولت هشتم که نخستین بار به‌طور رسمی طرح ایجاد سازمان فضایی ایران مطرح شد، پیشنهاد ایجاد یک سازمان ذیل ریاست‌جمهوری با عنوان معاون ریاست‌جمهوری در امور فضایی ارائه شد که بعدها به دلیل طرح مسائل بودجه‌ای، تصمیم گرفتند تا سازمان ذیل وزارت ارتباطات شکل بگیرد که با مرور اساسنامه مصوب سازمان کاملاً مشهود است محدوده فعالیت‌های فضایی تعریف‌شده در آن بسیار فراتر از گستره ICT است.
چالش‌ها و رویکردها
در خصوص نظامی یا غیرنظامی بودن برنامه‌های فضایی که به‌طور مستقیم بر جایگاه سازمانی این سازمان نیز اثرگذار است، مرور تجربیات دو کشور پیشرو در عرصه فضا می‌تواند بسیار آموزنده باشد.
زمانی که نخستین بار طرح ورود به عرصه فضا و رقابت فضایی بین دو ابرقدرت شرق و غرب آغاز شد، نخستین چالش جدی پیش روی آن‌ها موضوع نظامی یا غیرنظامی بودن برنامه‌های فضایی بود. علت اصلی این مسئله همان چیزی بود که در بخش ابتدایی در تشریح چالش مربوطه بیان شد که با مرور جدول ذیل و بررسی رویکردهای اتخاذشده توسط هر یک از آن‌ها می‌توان به دیدگاه‌ها و نتایج حاصل از آن پی برد.
نکته حائز اهمیت آن است که چالش‌های مرتبط به یک رویکرد درواقع نقاط قوت رویکرد دیگر است. در خصوص چالش محتوای مأموریت سازمان فضایی و میزان ورود آن به امور تحقیقاتی و عملیاتی نیز مرور تجربیات سایر کشورها می‌تواند بسیار آموزنده باشد. برنامه‌های فضایی در کوتاه‌مدت قابلیت تبدیل به یک فعالیت اقتصادی را ندارند ولی از سرریز فناوری‌هایی که در بستر آن‌ها توسعه می‌یابد تقریباً تمامی بخش‌های کشور بهره‌مند شده و در میان‌مدت و بلندمدت به‌طور غیرمستقیم تبدیل به یک فعالیت اقتصادی مطلوب می‌شوند.
سازمان فضایی آمریکا با توجه به دسترسی آسان به عرضه‌کنندگان فناوری‌های پیشرفته با کاربری فضایی، از مجموعه بودجه بیش از ۲۰ میلیارد دلاری خود در سال، ۸۰ درصد آن را صرف قراردادهای تأمین کالا و خدمات از خارج سازمان و حتی خارج کشور می‌کند و تنها ۲۰ درصد بودجه، معادل ۴ میلیارد دلار آن در داخل سازمان هزینه می‌شود. مجموعه افرادی که در ارتباط با این بودجه فعالیت دارند بیش از ۸۰ هزار نفر هستند که ۱۸ هزار نفر آن نیروی سازمانی شاغل در ناسا و مابقی نیروهای پیمانکاری هستند. از مجموع بودجه برون‌سپاری شده سهم دانشگاه‌های آمریکا کمتر از ۷ درصد است و حدود ۷۲ درصد سهم شرکت‌های تجاری از قبیل لاکهید مارتین، بوئینگ، جاکوبس و… است.
موضوع مهم دیگر در خصوص محتوای مأموریت سازمان، ذات برنامه‌های فضایی است. چرخه عمر برنامه‌های فضایی از مراحلی تشکیل‌شده که طبق اسناد بالادستی و منطق مدیریت امور فضایی که در چندین دهه در کشورهای دیگر تجربه‌شده، متولیان آن‌ها نیز تعریف‌شده است.
با لحاظ کردن سطح آمادگی مراکز تحقیقاتی کشور و لزوم سرمایه‌گذاری‌های سنگین، لازم است با شناسایی حوزه‌های فنّاورانه فضایی موردنیاز و بررسی سطح قابلیت‌های کشور، نسبت به تفکیک حوزه‌هایی که نیاز به شکل‌گیری و حمایت بالا در مراحل اولیه خوددارند از حوزه‌های بلوغ‌یافته اقدام شود و طبیعتاً حوزه‌های نوپا تحت حمایت سازمان قرار گیرند که در این خصوص نیاز به بازنگری رابطه همکاری بین سازمان و دانشگاه‌ها نیز وجود دارد. به‌رغم تأکید بر پرهیز سازمان از تمامیت‌خواهی بی‌مورد، بر اجتناب از سامانه محور کردن دانشگاه‌ها (منظور از سامانه ماهواره، بلوک انتقال مداری، حامل، کپسول زیستی و…) نیز تأکید می‌شود؛ حقیقتی که مورد اذعان بسیاری از استادان متصدی در این حوزه است زیرا با این رویکرد دانشگاه‌ها به‌جای تمرکز بر توسعه فناوری‌ها و تربیت نیروی انسانی متناسب با آن، وارد عرصه تأمین قطعات از تأمین‌کنندگان داخلی و خارجی شده و فرصت‌های رشد نیروی انسانی برای نسل‌های آتی برنامه‌های فضایی را از دست می‌دهند.
در خصوص جایگاه سازمان فضایی با استناد به آنچه از دو چالش اول یعنی غیرنظامی بودن برنامه‌های فضایی و ضرورت ورود سازمان به برخی از جنبه‌های تحقیقات و عملیاتی، به‌خصوص در بخش تدوین برنامه‌های فضایی و مدیریت سامانه‌ای مأموریت‌های فضایی و همچنین با مرور طرح اولیه سازمان در سال ۱۳۷۸، برآورد می‌شود این سازمان بنا به دلایل ذیل نمی‌تواند ذیل یک وزارتخانه خاص قرار گیرد:
– عدم ارتباط بخش عمدهای از زیرساخت‌های موردنیاز جهت تحقق مأموریت‌های فضایی از قبیل پایگاه ملی پرتاب‌های فضایی، مرکز آموزش فضانورد، آزمایشگاه جامع فضایی، مراکز توسعه لباس و غذای فضانورد و… با مأموریت‌های ذاتی وزارتخانه‌ها.
– کاهش سطح و جایگاه تعاملات راهبردی سازمان فضایی در داخل (در ارتباط با سایر وزارتخانه‌ها به‌خصوص وزارت دفاع به جهت بهره‌مندی از توانمندی‌های آن‌ها) و همچنین در خارج از کشور در جلب همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی.
– احتمال بروز اختلال در مأموریت‌های جاری وزارتخانه موردنظر با توجه به حوادث و اتفاقاتی که در مسیر طراحی و ساخت و آزمون یا عملیات سامانه‌های فضایی می‌تواند رخ دهد از قبیل حادثه شاتل چلنجر و کلمبیا برای ناسا.
– لزوم هماهنگی بالای سازمان و ریاست سازمان با نهادهای امنیتی از قبیل شورای عالی امنیت ملی و وزارت امور خارجه به دلیل اثرات منطقه‌ای و بین‌المللی اقدامات فضایی و کاهش این هماهنگی‌ها در صورت قرارگیری سازمان ذیل یک وزارتخانه.
همچنین لازم است تا از ابعاد جهانی و منطقه‌ای نیز به بررسی رفتار سایر کشورها در خصوص جایگاه سازمان فضایی‌شان بپردازیم.اگرچه کشورهای منطقه ظرفیت نیروی انسانی نخبه کمتری نسبت به ایران دارند، ولی اقدامات جدی را در خصوص شکل‌گیری سازمان فضایی خود در دستور کار قرار داده‌اند که پس از دستیابی ایران به توانمندی فضایی این اقدامات به‌طور جدی‌تر دنبال می‌شود. یکی از مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده جایگاه یک سازمان فضایی در ساختار دولت، نوع اولویت برنامه‌های فضایی آن کشور است. به‌طورمعمول
سه نوع اولویت برای برنامه‌های فضایی می‌توان تعریف کرد:
۱ – اقتدار ملی، غرور ملی و امنیت ملی
۲ – توسعه اقتصادی
۳ – توسعه علم و فناوری
تقریباً تمامی کشورهایی که اولویت اولشان در دستیابی به فضا، غرور ملی و ارتقای سطح امنیت ملی است، سازمان فضایی خود را ذیل بالاترین مقام اجرایی کشورشان قرار داده‌اند که در این کشورها دستیابی به چرخه کامل توانمندی‌های فضایی شامل طراحی، ساخت، تجمیع، پرتاب و کنترل مأموریت سامانه‌های فضایی دنبال می‌شود ولی سایر کشورها بنا به اینکه اولویتشان توسعه اقتصادی است یا علمی، سازمان خود را ذیل وزارت اقتصاد، صنعت یا علوم و تحقیقات قرار داده‌اند که در این کشورها دستیابی به‌کل چرخه به دلیل امکان دسترسی به توان پرتابگرها در سایر کشورها، عضویت ذیل یک سازمان فضایی مرجع از قبیل سازمان فضایی اروپا یا حتی محدودیت‌های ناشی از جنگ جهانی دوم دنبال نمی‌شود.
تکمیلی: طبق اسناد موجود، سازمان فضایی ایران براساس ماده 8 و 9 مصوبه 68159 مورخ ۲۲ / ۹ / ۱۳۸۲ مجلس محترم شورای اسلامی، شورای عالی فضایی با ریاست رئیس‌جمهور و عضویت نهادهای ذیربط تشکیل گردید و براساس همین مصوبه سازمان فضایی ایران تأسیس گردید. بر همین اساس، رئیس سازمان فضایی ایران دبیر شورای عالی فضایی می‌باشد. سپس در سال ۱۳۸۹ با مصوبه‌ای این سازمان به مجموعه نهاد ریاست جمهوری منتقل شد.