سازمان فضایی ایران یکی از مهم‌ترین و شاید مهم‌ترین نهاد حوزه فضایی کشور به حساب می‌آید. سازمان فضایی ایران، سازمانی دولتی است که تاریخچه تشکیل آن کاملا تحت‌تأثیر تحولات و تصمیمات سیاسی است که با مرور تحولاتش پس از گذشت حدود ۱۴ سال از تأسیس رسمی آن، می‌توان به بسیاری از نکات پی برد.
و این‌چنین آغاز شد…
ایده تأسیس یک نهاد ملی فضایی در اوایل دهه ۱۳۵۰ شمسی شکل گرفت. در همین راستا، در سال ۱۳۵۲ «مرکز سنجش از راه دور ایران» تشکیل شد. این مرکز نیز تحت‌تأثیر تحولات سیاسی کشور دچار تحولات مختلف شد و پس از تأسیس، اتفاقات مختلفی را تجربه کرد. در یکی از مهم‌ترین اتفاقات، مرکز سنجش از راه دور ایران در سال ۱۳۷۰ و در دوره ریاست‌جمهوری مرحوم «آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی» و با همراهی مجلس شورای اسلامی، به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های وزارت پست، تلگراف و تلفن، با جدیت بیشتر از چندسال گذشته‌اش به فعالیت پرداخت. در آن زمان «سیدمحمد غرضی» عهده‌دار این وزارتخانه بود.
تولد یک سازمان با هزاران آرزو
سال‌ها گذشت تا اینکه در سومین روز از دهه فجر سال ۱۳۸۲، «سیداحمد معتمدی»، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات دومین دوره ریاست‌جمهوری «سیدمحمد خاتمی»، در یک مراسم معارفه، مهندس «سیدحسن شفتی» را به‌عنوان نخستین رئیس سازمان فضایی کشور معرفی کرد و از پایان کار مرکز سنجش از دور ایران و انتقال توان و نیروهای آن به سازمان فضایی کشور خبر داد. وزیر ارتباطات آن زمان، این سازمان را متشکل از مرکز سنجش از دور ایران، بخشی از اداره کل طرح مهندسی و نصب ارتباطات ماهوارهای و اداره کل نگهداری ارتباطات ماهوارهای شرکت مخابرات ایران اعلام کرد و گفت استفاده و بهره‌برداری و کنترل ایستگاه‌های ماهوارهای زمین برعهده این سازمان خواهد بود. او همچنین درنظرگرفتن اعتبار و مدیریت پروژه مشهور مصباح را (که در آن زمان کار اجرائی آن در مرکز تحقیقات مخابرات و سازمان پژوهش‌های علمی و صنعتی انجام می‌شد) از وظایف این سازمان ذکر کرد و از تلاش‌های دولت برای پرتاب مصباح خبر داد. اکنون بخشی از متنی را با هم مرور می‌کنیم که از نخستین سال‌های راه‌اندازی وب‌سایت سازمان فضایی در صفحه تاریخچه وب‌سایت موجود بود که البته در نسخه جدید به دلایل نامعلوم قابل دسترسی نیست: «با توجه به فعالیت‌های گوناگونی که در زمینه فناوری فضایی و مسائل مربوط به فضا در سراسر دنیا در حال انجام است، ضرورت ایجاد سازمانی واحد در کشورمان امری اجتناب‌ناپذیر و نیازی غیرقابل‌انکار جلوه می‌کرد. فناوری فضایی، خوشبختانه از سال‌های پیش مورد توجه مسئولان، کارشناسان و متخصصان قرار گرفته و تا به امروز دستاوردهای مثبت و بی‌شماری به‌همراه داشته است، اما نبود متولی خاصی که بتواند این فعالیت‌ها را به طور متمرکز هدایت کرده و در مسیر اصلی و درست قرار دهد، باعث شده است استفاده بهینه و صحیح از این منابع صورت نگیرد. جمهوری اسلامی ایران، به‌عنوان یکی از معدود کشورهای منطقه خاورمیانه، از سابقه طولانی در زمینه ارتباطات ماهوارهای برخوردار است و از سال ۱۳۴۸ با عضویت در برخی از مجامع بین‌المللی مرتبط با فضا، خود را به‌عنوان کشوری پیشرو در امر هوافضا به دنیا معرفی کرده است. همان‌گونه که گفته شد، تشکیل یک نهاد مستقل و متمرکز در امر فضا در کشورمان امری اجتناب‌ناپذیر بود و خلا چنین سازمانی در مجامع داخلی و خارجی به‌شدت احساس می‌شد. در همین راستا بر اساس ماده ۸ و ۹ مصوبه ۶۸۱۵۹ مورخ ٢٢/٩/١٣٨٢ مجلس محترم شورای اسلامی، شورای‌عالی فضایی با ریاست رئیس‌جمهور و عضویت نهادهای ذیربط تشکیل شد و بر اساس همین مصوبه، سازمان فضایی ایران تأسیس گردید. برهمین‌اساس، رئیس سازمان فضایی ایران دبیر شورای‌عالی فضایی است».
جراحی‌های یک دکتر!
دو سال پس از تشکیل رسمی سازمان فضایی، دولت جدید با ریاست «محمود احمدی‌نژاد» بر سر کار آمد. در دو دوره دولت «محمود احمدی‌نژاد»، چهاربار رئیس سازمان فضایی ایران تغییر کرد و در یک تصمیم خاص این سازمان از ساختار قانونی خود خارج شده و از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات به زیرمجموعه نهاد ریاست‌جمهوری منتقل شد. متن صفحه تاریخچه وب‌سایت سازمان فضایی نیز همچون خود سازمان دچار تغییر و تحول شد و این پاراگراف به آن اضافه شد: «در پی توسعه فعالیت‌های فضایی کشور و توجه ویژه مسئولان امر به فناوری فضایی، شورای‌عالی اداری در تاریخ ٧/٧/١٣٨٩ طی مصوبه‌ای چندین پژوهشگاه و پژوهشکده فعال در زمینه تحقیقات فضایی را در سازمان فضایی ایران ادغام و این سازمان از وزارت ارتباطات منتزع شد و پس از آن در نهاد ریاست‌جمهوری زیر نظر مستقیم رئیس‌جمهور اداره می‌شود». تصمیم دولت وقت برای ادغام و ارتقا به دلیل نقض مصوبه ۶۸۱۵۹ مجلس شورای اسلامی یک اقدام غیرقانونی به حساب می‌آمد که از آن زمان مورد انتقاد بسیاری از کارشناسان نیز قرار گرفت.
فرزند جدید با ژن متفاوت!
در همین راستا بود که ایده تشکیل پژوهشگاه فضایی ایران در سال ۱۳۸۹ شکل گرفت. در آن زمان رئیس دولت دهم با اصرار و مشاوره رئیس دفترش، «اسفندیار رحیم‌مشایی»، تصمیم گرفت پژوهشکده تحقیقات فضایی وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات را با پژوهشگاه هوافضای وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و پژوهشکده مهندسی وزارت جهاد کشاورزی ادغام کند. در همین راستا سازمان فضایی هم که متعلق به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات بود، از زیرمجموعه این وزارتخانه خارج و به نهاد ریاست‌جمهوری منتقل شد. این ادغام غیرموجه و خروج سازمان فضایی از وزارت ارتباطات، علاوه بر مشکلات ساختاری‌اي که ایجاد می‌کرد، به دلیل نقض مصوبه ۶۸۱۵۹ مجلس شورای اسلامی، قانونی نبود. پس از خروج نهادهای ذکرشده از وزارتخانه‌ها و تشکیل سازمان فضایی ذیل نهاد ریاست‌جمهوری در دولت دهم، پژوهشکده تحقیقات فضایی ارتقا یافته و به پژوهشگاه فضایی ایران تبدیل شد و به‌عنوان زیرمجموعه سازمان فضایی فعالیت خود را آغاز کرد. پژوهشگاه هوافضا هم به پژوهشکده سامانه‌های فضانوردی تبدیل شد و آن زمان زیرمجموعه اصلی پژوهشگاه فضایی ایران بود. همچنین پنج پژوهشکده دیگر نیز از بخش‌های مربوط به ماهواره و پژوهشکده جهاد کشاورزی زیر نظر پژوهشگاه فضایی فعالیت خود را شروع کردند. پژوهشگاه فضایی ایران در چنین حالتی یک نهاد برنامه‌ریز و سیاست‌گذار شده بود و حتی پروژه‌ها و برنامه‌ها را اجرا کرده و خود بر فعالیت‌های خود نظارت می‌کرد. چنین ساختاری مشکلات عدیده‌ای در پی داشت که مورد انتقاد قرار می‌گیرد. در همین راستا توجه به بخش دیگری از متن تاریخچه وب‌سایت سازمان فضایی می‌تواند جالب باشد: «از جمله وظایف شورای‌عالی فضایی، سیاست‌گذاری و تعیین خطوط کلی نظام در امر فضا است و سازمان فضایی ایران نیز وظیفه اجرای این مصوبات را عهده‌دار خواهد بود. از آنجایی که تصمیمات متخذه از سوی شورای‌عالی فضایی فراگیر بوده و دارای ابعاد داخلی و بین‌المللی است، به تبع آن وظایف سازمان فضایی ایران نیز بسیار خطیر و فراگیر خواهد بود. آشناساختن هرچه بیشتر آحاد جامعه و مسئولان و برنامه‌ریزان کشور با دستاوردهای بشر در زمینه فناوری فضایی و کاربردهای آن در ابتدایی‌ترین و بدیهی‌ترین نیازهای روزمره تا پیشرفته‌ترین آنها، از مهم‌ترین وظایف این سازمان است و به‌طور مختصر باید تأکید کرد که مدیریت فعالیت‌های حاکمیتی توسعه فناوری فضایی و استفاده صلح‌آمیز از فضای ماورای جو برعهده سازمان فضایی ایران است».
امید بدون سرانجام به تدبیر
بعد از اتفاقات متعدد، سرانجام با آغاز کار دولت یازدهم که «حسن روحانی» ریاست آن را برعهده داشت، سازمان فضایی در حالتی خاص با سرپرستی «محمد شریعتمداری» (معاون اجرائی وقت رئیس‌جمهور و وزیر صنعت، معدن و تجارت فعلی) و با تشکیل کارگروهی، براي بازگشت به حالت قانونی خود مورد بررسی قرار گرفت تا اینکه سرانجام به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات برگشت و «محسن بهرامی» به‌عنوان هفتمین رئیس این سازمان انتخاب شد. هم‌زمان با این تحولات، پژوهشکده سامانه‌های فضایی مجددا به وزارتخانه مولدش؛ یعنی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری رفت تا یکی از اصلی‌ترین زیرمجموعه‌های پژوهشگاه فضایی از آن نهاد جدا شود. در چنین شرایطی درحالی‌که انتظار می‌رفت پژوهشگاه فضایی ایران هم که یک نهاد مورد نقد متشکل از دولت قبل بود، مورد جراحی کارشناسی قرار گیرد، جوسازی‌های رسانه‌ای علیه دولت یازدهم باعث شد «محمود واعظی»، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات وقت، با احتیاط بیشتری در این زمینه فعالیت کند و این احتیاط نتیجه‌ای جز رکود و سکوت محض در بخش فضایی کشور نداشت. هم‌زمان تشکیل «مرکز ملی فضایی ایران» به‌عنوان زیرمجموعه معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری هم که به دستور رئیس‌جمهور می‌توانست مشکلات ناشی از اختلاف‌نظرهای نهادهای مختلف سیاست‌گذار، مجری و ناظر برنامه‌های فضایی را حل کند، نتوانست اتفاق خاصی را رقم بزند و در بعضی از موارد اختلافات جدی نیز بین این مرکز و سازمان فضایی ایران شکل گرفت.
و باز هم آرزو…
اکنون در دولت دوازدهم هم درحالی‌که رکود و سکوت در بخش فضایی ادامه دارد، چشمان همه دلسوزان و کارشناسان فضایی، دنبال‌کننده تصمیمات «محمدجواد آذری‌جهرمی» است تا شاید با شجاعت خاصی که دارد، بتواند دوایی برای این بیماری چندساله بیابد که گاه بیش از اندازه طغیان کرده، بیش‌فعال بوده و گاه سکوت و رکود مرگبار را برای بخش فضایی رقم زده است. درحالی‌که در روز معارفه نخستین رئیس سازمان فضایی، سخن از ماهواره مصباح، به اصلی‌ترین محور تبدیل شده بود، در آخرین مصاحبه رئیس فعلی سازمان فضایی هم ماهواره مصباح نقش جدی دارد. «محسن بهرامی» درحالی‌که پیش از این از انتقال این ماهواره به موزه خبر داده بود، با انتقاد شدید بعضی از رسانه‌ها، تغییر موضع داده و گفته است: «مذاکرات برای بازپس‌گیری یا پرتاب این ماهواره ادامه دارد و تعیین‌تکلیف این پروژه نیازمند زمان بیشتر و هزینه است. امیدواریم تا پایان امسال به یک تصمیم نهایی در مورد آن برسیم». کلام آخر اینکه به نظر می‌رسد جراحی و تحول در سازمان فضایی همچنان ادامه داشته باشد و تحولات سال‌های گذشته آنچنان‌که باید و شاید جواب نداده و کارشناسان را راضی نکرده است. قطعا شجاعت، قطعه گم‌شده این پازل است.
فضا؛ جولانگاه عطش اکتشافات بشری
چندین قرن پیش دریانوردانی همچون «ماژلان» و «کریستف کلمب» به امید کشف سرزمین‌های جدید دل به دریاها و اقیانوس‌ها می‌زدند. در آن زمان مردم جهان تصویر دقیقی از زمینی که در آن زندگی می‌کردند، نداشتند. اما به لطف جست‌وجوگرانی ماجراجو که خطرات بی‌شمار سفرهای اکتشافی را به جان می‌خریدند، هر بار گوشه‌ای از خشکی‌ها و آب‌های زمین کشف می‌شد. کشف هر سرزمین جدید یعنی تکمیل تصویر ما از سیاره مادری و نیز ایجاد فرصت‌های جدید برای آغاز دوره‌ای جدید در زندگی بشر بود. حال شما چنین شرایطی را در عصر حاضر متصور شوید؛ جایی که جولانگاه عطش اکتشافات بشری دیگر سیاره کوچک و محدودی مثل زمین نیست، بلکه جهانی بی‌انتها به نام فضاست. جهانی که کاوشگران رباتیک ما تنها گوشه محدودی از آن را کاوش کرده‌اند که همان مرزهای منظومه شمسی است و پای انسان به فراتر از ماه باز نشده است. تمام این دستاوردها در ٦٠ سال گذشته به دست آمده است و باید گفت فضا برای اکتشافات صدها نسل دیگر همچنان بزرگ و لایتناهی است. حال انجمن هفته جهانی فضا شعار امسال این هفته را کشف دنیاهای جدید گذاشته است تا توجه جهانیان را به کشف دنیاهایی در فراسوی زمین چه در منظومه شمسی و چه خارج از آن جلب کند. در منظومه شمسی ما به دنبال کشف اسرار دنیاهایی مانند سیاره مریخ هستیم که شاید روزگاری میزبان گونه‌ای از حیات بوده و در آینده احتمالا میزبان نسلی از انسان‌هاست. اما وضعیت در فراسوی منظومه شمسی فرق می‌کند. دانشمندان در اطراف ستاره‌های دور و نزدیک به دنبال کشف سیاراتی زمین‌مانند هستند؛ دنیاهایی که شاید روی یکی از آنها که در فاصله صدها و بلکه هزاران سال نوری از ما هستند، موجوداتی زندگی می‌کنند که ممکن است آنها نیز در جست‌وجوی ما باشند. خوشبختانه ما به لطف تلسکوپ‌های قدرتمند زمینی و فضایی توانستیم تعدادی از این دنیاها که پتانسیل میزبانی از حیات را دارند، کشف کنیم. اما آنها چنان از ما دور هستند که برای رصد آنها یا سفر به آنجا باید منتظر ظهور فناوری‌های بسیار پیشرفته باشیم. ولی در پس همه اینها باید به این نکته توجه کنیم که کشف حتی یک دنیای جدید در جهان پهناور ما می‌تواند فرصت و امکان جدید و منحصربه‌فردی برای کشف رازهای سر به مهر عالم و جایگاه ما در آن باشد. در حقیقت شعار امسال هفته جهانی فضا این موضوع را به ما یادآور می‌شود که ما در جهان تنها نیستیم.