لزوم برخورداری ایران از فناوری ماهواره و نقش فناوری فضایی در ارتقاء کیفیت زندگی مردم

رضا کیانوش: فناوری فضایی از جمله ماهواره، تنها مجموعه‌‏ای از قطعات و تجهیزات الکتریکی یا مکانیکی به‌هم متصل که امکان تصویربرداری یا برقراری ارتباط صوتی و تصویری از فضا را برای ما مقدور می‏‌سازد، نیست. برای درک بهتر جایگاه فناوری فضایی در زندگی انسان و ضرورت‌های وجود آن، نیاز است ابتدا خود فضا و سپس ظرفیت‏‌های موجود در آن را بشناسیم. برای این منظور و همچنین فهم چرایی لزوم برخورداری ایران از آن، هفت محور اصلی برای آن تعریف می‌کنیم.

۱. فضا و تمدن‏‌های دوران باستان

از قدیمی‏‌ترین علوم بشری که در تمام اعصار تاریخ از جمله تمدن‏‌های باستانی تا به حال مورد توجه حکومت‏‌ها بوده، علوم مرتبط به فضا است. نگاه به فضا و لذت بردن از زیبایی‏‌های آن فارغ از جایگاه اجتماعی و سیاسی بخش مهمی از خاطرات و آروزهای جوامع بشری را تشکیل داده است. سفر به فضا و شناخت اسرار بی‌نهایت آن، وجه اشتراک انسان‏‌های تمام دوران‏‌های تاریخ بوده است. یکی از کالاهای علمی که بین تمدن‏‌های دوران باستان و کشورهای قرن ۲۱ رد و بدل شده، علوم مرتبط به شناخت فضا است که امروزه از آن با عنوان دیپلماسی علمی یاد می‏‌کنیم. استفاده از فضا به‌عنوان علم، همیشه یکی از ابزارهای قدرت برای تمدن‌‏ها و کشورهای پیشرفته بوده است.

۲. فضا و تغییرات ژئواستراتژیک

دسترسی به فضا و کاربردی‏‌سازی این فناوری می‏‌تواند همانند گشوده‏ شدن چشم سوم بشری باشد؛ چشمی که امکان دید دورایستای ما را به اندازه محیط کره زمین توسعه می‏‌دهد و چشمی که اشراف انسان را بر تمام زیبایی‌ها و دوردست‌ترین نقاط کره زمین از جمله دریاها، مکان‏‌های ناشناخته و صعب‌العبور گسترش داده است. دسترسی به فضا توانمندی ما در دیدن فضای لایتناهی بدون موانع اتمسفری را گسترش می‏‌دهد و قدرتی ایجاد کند که از طریق جابجایی مکانی حاصل شده و می‏‌تواند اثرات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زیادی در پی داشته باشد. علوم مرتبط به فضا در هر دوره تاریخی تحول‌آفرین بوده‌‏اند.

مبانی دانش تسخیر فضا، سرآغاز خروج تمدن غربی از دوره قرون وسطی به عصر انقلاب صنعتی می‌‏باشد؛ عصری که موجب شد بنیان‏‌های علم شناخت فضا مجدد پایه‌‏ریزی شده و همزمان با آن، آروزها، نیازها و انتظارات بشر هم به واقعیت نزدیک‌‏تر گردید. بعد از ایجاد زیرساخت‏‌های علمی که در دوران انقلاب صنعتی به‌وجود آمد و همچنين فناوری‌‏های نوظهوری همانند هواپیماسازی و موشک‌سازی که بعد از بروز جنگ‌های جهانی اول و دوم توسعه پیدا کردند، تمدن غرب علاقه بیشتری به استفاده ابزاری از علم به‌عنوان یک مؤلفه قدرت برای سلطه بر دیگر کشورها پیدا کرد. با اتمام جنگ جهانی دوم و مهاجرت بسیاری از دانشمندان موشکی به شوروی و آمریکا و همچنین وجود بسترها و زیرساخت‏‌های علمی باقی‌‏مانده از آن دو جنگ، موجب گردید یکی از نقاط عطف تاریخ فضا با دسترسی انسان به فضا در سال ۱۹۵۷ کلید بخورد؛ دوره‌‏ای که فناوری‏‌های فضایی در سایه جنگ سرد و با سرعت بسیار زیادی توسط دو رقیب شرق و غرب، شوروی و آمریکا، به‌صورت روزافزون توسعه یافتند. در این دوره توانمندی‏‌های بشری از مرحله دسترسی به فضا به مرحله کاربردی‌‏سازی ارتقاء پیدا کردند.

کشورهای غربی و شرقی از توانمندی‏‌های فضایی در این دوره، بیشتر برای مقاصد نظامی، ایجاد مشروعیت سیاسی نزد ملت‏‌های خود و جنگ نرم علیه یکدیگر استفاده کردند. با اتمام دوران جنگ سرد، بهره‌گیری از فضا به‌عنوان نقطه اشتراکی برای همکاری‏‌های غرب و شرق از جمله ساخت ایستگاه بین‌‏المللی آغاز شد که امروز از آن به‌عنوان دیپلماسی علمی یاد می‌شود. با آغاز قرن ۲۱ و ورود به دهه اول آن، کشورهای پیشرو در این صنعت بخاطر افزایش هزینه برنامه‏‌های فضایی و همچنین کاهش ریسک اقتصادی و بلوغ فنی که ناشی از سرمایه‏‌گذاری‏‌های سنگین در سال‏‌های قبل حاصل شده، به‌سمت تجاری‏‌سازی و افزایش حضور شرکت‌‏های خصوصی در تمام بخش‌‏های زنجیره ارزش صنعت فضایی مبادرت نمودند.

با ظهور قدرت‌‏های جدید اقتصادی در شرق آسیا و افزایش رقابت‏‌های اقتصادی علاوه‌بر بعد امنیتی، جنبه اقتصادی استفاده از فضا نیز در کوران رقابت‌‏ها قرار گرفت. از‌این‌رو مشاهده می‌‏شود که فضا نقش گسترده و تأثیرگذاری بر راهبردهای اقتصادی، سیاسی و اجتماعی می‏‌گذارد.

۳. فضا و سرریز فناوری

از دیگر ویژگی‏‌های صنعت فضایی که از چشم قدرت‏‌های طراز اول حوزه فضایی مغفول نمانده است، سرریز فناوری‏‌های فضایی می‏‌باشد. به‌علت خشن و ناشناخته بودن محیط فضا، مؤسسات تحقیق و توسعه (R&D) و نهادهای استفاده‌‏کننده از این علوم و فناوری‏‌ها می‏‌بایست استانداردهای بسیار بالایی را بر محصولات خود اعمال نموده و به‌خوبی از شاخصه نوآوری و اختراع در چرخه عمر محصول بهره بجویند.

از‌این‌رو فضا صنعتی پیشرو می‌‏باشد که دیگر حوزه‌‏ها مانند خودروسازی از سریز فناوری یا دانش‌‏های صریح و ضمنی این حوزه استفاده می‌‏کنند. به‌عنوان مثال هم‌اکنون در ناسا از دوربینی که دارای سرعت و وضوح بالا برای نظارت بر چتر نجات‏‌های فضاپیمای اوریون (Orion) طراحی شده، به منظور بهبود داده‌ها در تست تصادف اتومبیل استفاده می‏‌گردد.

۴. فضا و منابع معدنی کمیاب

از دیگر ظرفیت‏‌های فضا که کشورهای پیشرفته فضایی امروزه برای به‌دست آوردن آن در حال رقابت هستند، منابع طبیعی و مواد نایاب در دیگر سیاره‌ها است. برای مثال پیش‌بینی می‌شود گاز هلیوم تا ۵۰ سال آینده به‌اتمام برسد؛ گازی که کاربردهای زیادی در حوزه پزشکی از جمله دستگاه ام.آر.آی، کمک‏‌کننده به بیماران مبتلا به تنگی‏ نفس (مانند کرونا) یا دیگر بخش‏‌ها همچون ابررساناها، هوافضا، جوشکاری، بالون و کشتی هوایی، ساخت فیبر نوری و ساخت نیمه‌رساناها دارد. به‌همین دلیل فضا می‌‏تواند منبع جایگزین مناسبی برای استخراج این قبیل مواد باشد. 

۵. فضا، افزایش جمعیت و کاهش منابع معدنی

رشد جمعیت جهان شتاب بیشتری گرفت؛ چنان که با روند فعلی پیش‌بینی می‌شود این جمعیت در سال ۲۰۵۰، به حدود ۱۰ میلیارد نفر برسد. با افزایش جمعیت به‌نظر می‏رسد یکی از راه‏‌های تأمین منابع معدنی حضور انسان در فضا و بهره‌‏برداری از ظرفیت‏‌های معدنی موجود در آن باشد.

۶. کاربردهای خاص فضایی

کاربردهای فضایی به‌صورت مداوم از بعد طولی (دقت) و عرضی (نوع کاربرد) تا به امروز دستخوش تغییرات جدی قرار گرفته‌‏اند. بخشی از این کاربردها مرتبط با ماهواره‏‌ها هستند. وسایل فضایی در زندگی بشری نقش به‌سزایی ایفا می‌‏کنند. بعضی از آن‏‌ها مأموریت ناوبری (مانند جی.پی.اس) و بعضی دیگر مأموریت تصویربرداری یا دریافت و انتقال سیگنال‏‌های تلویزیونی و مخابراتی را برعهده دارند. به‌عنوان مثال امروزه تصاویر ماهواره‌‏ای باعث افزایش بهره‌‏وری در تمام مراحل کاشت، داشت و برداشت محصولات کشاورزی شده است. حوزه حمل و نقل با استفاده از ماهواره‌‏های ناوبری و تصویربرداری دستخوش تحول اساسی قرار گرفته است، مدیریت انرژی اصلاح گردیده و اکوسیستم زمین و منابع زیرزمینی مورد حفاظت قرار گرفته‌اند. ازاین‌رو امروزه می‏‌توان ادعا کرد بسیاری از فعالیت‌‏های بشری به فعالیت‏‌های فضایی وابسته شده است.

۷. فضا و ایران

حال که به‌صورت خیلی خلاصه با حوزه فضا آشنایی پیدا کردیم، نیاز است که انتظارات و نیازهای جامعه ایرانی، چشم‌انداز و مسیری که باید پیموده شود، آشنا شویم.

۱. تمدن ایرانی از اولین تمدن‌های بشری بوده است. مردم ایران باستان تا قرن‌ها در علم نجوم و ستاره‌شناسی سرآمد مردمان هم‌عصر خود بوده‌اند. در زمانی که تمدن غرب در دوره قرون وسطی به‌سر می‌برد، قلمرو اسلامی که ایران نیز بخشی از آن بود، دانشمندان ایرانی همچون خواجه نصیرالدین طوسی را تحویل بشریت داده است. ازاین‌رو بخشی از ضرورت حرکت ما به‌سمت شناخت و بهره‌برداری از فضا مرتبط با جایگاه تمدنی و سابقه تاریخی ایرانیان می‌باشد.

غرب با وقوع انقلاب صنعتی و به ویژه در هنگامه جنگ‌های جهانی اول و دوم به سرعت در کسب دانش و فناوری پیش رفت. این در حالی بود که تا پیش از انقلاب اسلامی، نگاه سردمداران ایرانی به دانش و فناوری، بر استفاده از آنچه پیشگامان کسب کرده بودند و نه مشارکت در توسعه علم تاکید داشت. اما رویکردهای جدید پس از انقلاب اسلامی که مبتنی بر استقلال‌طلبی علمی و بومی‌سازی فناوری‌های نوین بوده است، حرکت ایران در مسیر علم به ویژه فناوری فضایی را تغییراتی بنیادین داد. 

۲. نگاه قرآنی و دینی، انسان را به کشف اسرار خلقت به‌منظور مشاهده عظمت خداوند تشویق می‌کند. چنین دیدگاهی به‌ویژه پس از انقلاب اسلامی، محرکی برای دستیابی به علوم فضایی بوده است. 

۳.سرمایه‌گذاری کشورهای مختلف خصوصاً رقبای منطقه‌ای ایران در حوزه فضایی موجب شده تا فناوری و دانش فضایی به‌عنوان یک مؤلفه قدرت ملی جهت کسب برتری سیاسی، اقتصادی و حتی امنیتی برای دولتمردان کشورمان اهمیت پیدا کند.

۴. چهارمین نیروی حرکت‌دهنده که ایران را به‌سمت استفاده از فناوری فضایی سوق می‌دهد، انحصاری بودن بازار پرتاب ماهواره و عدم توازن تقاضا در برابر عرضه می‌باشد، که ایران به‌خاطر استقلال سیاسی خود و قرار گرفتن در باشگاه محدود بازیگران این عرصه، می‌تواند نقش بی‌بدیلی را بازی کند.

۵. پنجمین عامل حرکت ایران به‌سمت توسعه فناوری‌های فضایی، محدودیت منابع مالی در مقابل کارآیی بیشتر در سرریز فناوری‌های فضایی می‌باشد. علوم فضایی همان‌طور که قبلاً اشاره شد به‌خاطر ویژگی‌های خاص فضا، دارای سرریز فناوری بالایی هستند که موجب انتخاب فناوری فضایی به‌عنوان یکی از علوم منتخب برای توسعه در کشور می‌شود.

۶. ششمین نیروی محرک در راستای استفاده از فناوری فضایی، قابلیت‏‌ها و کاربردهایی است که در چندین نمونه به آن‌ها اشاره نمودیم.

۷. هفتمین عامل در استفاده از فناوری فضایی، داشتن ظرفیت بالا در اقتصاد دانش‌بنیان است.

۸. هشتمین نیروی پیش‌برنده، دوراندیشی و نگاه ژرف به آینده است؛ آینده نه‌چندان دوری که صنعت فضایی قلمرو جغرافیایی بشر را دستخوش تحولات عظیمی خواهد کرد و مسئولیت ما در برابر نسل‌‏های بعدی این سرزمین سنگین‌‏تر خواهد شد. ما گذشته نسل آینده خودمان هستیم و تصمیم درست ما باعث ارتقاء جایگاه و کیفیت زندگی آیندگان این مرز و بوم می‌شود.

۹. نهمین دلیل حرکت به‌سمت فناوری فضایی، تغییر جایگاه ژئوپلیتیک ایران از یک قدرت منطقه‌‌ای به یک قدرت جهانی است. دسترسی به فضا توان شناسایی و همچنین قدرت سخت ایران در حوزه دقت توان موشکی و برد عملیات پهپادی را افزایش داده و سطح تهدیدهای فضایی کشورهای متخاصم را در مرحله بازدارندگی نگه می‌‏دارد. سامانه‏‌های فضایی توان مدیریتی صحنه نبرد جنگ‏‌های هیبریدی آینده را به‌صورت قابل ملاحظه‌‏ای تغییر می‏‌دهند. 

۱۰. آخرین دلیل بر لزوم استفاده از ماهواره‌‏ها را می‏‌توان در ایجاد برقراری عدالت اجتماعی از جمله مزایای آموزشی، سلامت، ایمنی و کاهش هزینه زیرساخت‌های ارتباطی دانست. در انتها باید اشاره شود به‌جای اینکه جهان را از دید فناوری محض ببینیم، بهتر است فناوری را از دید نیازها و خواسته‌‏های بشری ببینیم.