تاریخچه حامل‌های فضایی بخش پنجم؛ رقبای خاورمیانه‌ای

با آغاز دهه ۹۰ میلادی انحصار قدرت‌های جهانی بر صنعت پرتاب‌های فضایی شکسته‌ شد. در این دهه کشور‌های در حال توسعه و شرکت‌های خصوصی به‌دلایل مختلف سیاسی و اقتصادی وارد عرصه ساخت حامل‌های فضایی شدند.

در مقاله‌های پیشین به ورود پنج کشور کره شمالی، کره جنوبی، نیوزلند، اوکراین و اندونزی به این عرصه پرداخته شد. در این مقاله به رقابت و چشم و هم‌چشمی کشورهای خاورمیانه‌ای یعنی عراق، ایران و رژیم صهیونیستی می‌پردازیم.

رژیم صهیونیستی و عراق

طی دهه‌های شصت تا هشتاد میلادی دشمنی سختی میان رژیم صهیونیستی و کشورهای عربی خاورمیانه در گرفته بود. این دشمنی علاوه‌بر ایدئولوژی اعراب برای نابودی رژیم صهیونیستی تا حدی رقابت میان ابرقدرت‌های شرق و غرب بر سر تسلط بر خاورمیانه هم بود؛ به‌طوری‌که شوروری از کشورهای عربی و آمریکا نیز از رژیم صهیونیستی حمایت می‌کردند.

تا سال ۱۹۶۷ و جنگ شش روزه، رهبری کشورهای عربی به‌صورت غیررسمی برعهده مصر بود، اما پس از این جنگ سرنوشت‌ساز و شکست سخت مصر و در نهایت تسلیم شدن این کشور در برابر رژیم صهیونیستی، این رهبری تا حدودی به عراق و صدام حسین رسید. در نتیجه این دشمنی، عراق و رژیم صهیونیستی هر دو به‌سمت هسته‌ای شدن روی آوردند. با این حال در کنار قدرت هسته‌ای نیاز به دانش تولید موشک‌های بالستیک برای استفاده از سلاح‌های هسته‌ای نیز به‌شدت از سوی هر دو کشور احساس می‌شد. 

دانش حامل‌های فضایی اغلب نتیجه دست‌یابی به دانش تولید موشک‌های بالستیک دوربرد است. هر دو کشور پس از دستیابی به دانش ساخت موشک، به ساخت حامل فضایی نیز روی آوردند. پیش از پرداختن به نحوه و مسیر دستیابی دو رقیب به حامل‌ فضایی، نیاز است چگونگی رسیدن از دانش ساخت موشک بالستیک به دانش ساخت حامل فضایی روشن شود.

در فرایند پرتاب حامل‌های فضایی همانند موشک‌های قاره‌پیما در ابتدا مرحله اول از موشک اصلی جدا شده و پس از جدایی مرحله دوم، در نهایت مرحله سوم، ماهواره را در مدار موردنظر قرار می‌دهد؛ درست شبیه یک موشک بالستیک نظامی با این تفاوت که موشک جنگی، در مرحله سوم به جو زمین بازمی‌گردد و سر جنگی را به‌سمت هدف پرتاب می‌کند. یعنی سر جنگی باید سالم از جو زمین خارج شود و سالم نیز به جو زمین بازگردد.

حامل‌های فضایی و موشک‌های قاره‌پیما نه تنها در مرحله آخر خود تفاوت دارند، بلکه در قابلیت‌هایی از جمله سرعت عمل نیز متفاوت هستند که این مسئله تا حد زیادی دیدگاه طراحی را تغییر می‌دهد. لذا با توجه به اینکه ساخت موشک قاره‌پیما به‌مراتب سخت‌تر و پیچیده‌تر از ساخت حامل فضایی است، معمولاً کشورهایی که به فناوری موشک بالستیک رسیده‌اند آن را به حامل فضایی تغییر می‌دهند، اما عکس این روند امری بسیار دشوار است و انجام آن توجیهی ندارد.

برای اطلاع بیشتر از این تفاوت‌ها می‌توانید به مقاله «چرا پرتاب ماهواره ایران ارتباطی به تست موشک‌های بالستیک ندارد؟» مراجعه کنید. همچنین مطلبی تحت عنوان «ماهواره‌بر یا بالستیک، مسأله این است؟» پیش از این در وبسایت اسپاش منتشر شده بود که از زاویه‌ای دیگر به تفاوت‌های ماهواره‌بر و موشک بالستیک می‌پردازد.

در رقابت فضایی هر دو کشور در اواخر دهه هشتاد میلادی به مرحله انجام آزمایش و پرتاب ماهواره‌های خود رسیدند. از یک سو عراق دست به تولید حامل‌فضایی به‌نام ال-عبید (AL-Abid) زده بود. این حامل از لحاظ فنی بسیار وامدار موشک‌های بالستیک روسی موسوم به اسکاد (Scud) محسوب می‌شد؛ به‌طوری‌که مرحله اول آن از ۵ موتور سوخت مایع موشک‌های اسکاد نیرو می‌گرفت و مرحله دوم نیز یک موتور موشک اسکاد بود. حتی مرحله سوم ال‌عبید موتور اصلاح‌شده موشک اسکاد بود که مهندسان عراقی آن را دستکاری کرده بودند.

هدف عراق توانایی قرار دادن ماهواره‌های ۱۰۰ تا ۳۰۰ کیلوگرمی در مدار لئو بود. اما برای شروع، اولین پرتابه این حامل فضایی یک ماهواره ۵۰ کیلوگرمی ساخته‌شده توسط مرکز تحقیقات فضایی عراق بود. اولین و تنها پرتاب این حامل فضایی در سال ۱۹۸۹ صورت گرفت که در این پرتاب تنها مرحله اول ال-عبید به‌درستی کار کرد و در نهایت ماهواره‌بر و محموله آن از بین رفتند.

حامل فضایی ال-عبید

از سوی دیگر اما رژیم صهیونیستی بسیار موفق‌تر از عراق عمل کرد. حامل فضایی این کشور شویت (Shavit) نام داشت. این حامل سه مرحله‌ای حاصل همکاری مشترک ارگان‌های دولتی و خصوصی این رژيم بود؛ به‌طوری‌که مراحل اول و دوم آن توسط شرکت دولتی صنایع هوافضای رژیم صهیونیستی (Israel Aerospace Industries) از روی موتورهای موشک جریکو (Jericho) و مرحله سوم آن توسط شرکتی خصوصی در این کشور به نام رافائل (Rafael) ساخته شدند.

صهیونیست‌ها تا سال ۱۹۸۸ اولین پرتاب خود را به فضا انجام دادند. در این پرتاب ماهواره اوفک-۱ (Ofek-1) در مدار لئو قرار گرفت و رژیم صهیونیستی تبدیل به هشتمین کشوری شد که دسترسی مستقل به فضا داشت. 

حامل فضایی شویت که قادر به قرار دادن ۸۵۰ کیلوگرم محموله در مدار لئو بود، تا سال ۲۰۱۶ به ارائه خدمات پرداخت. هم‌اکنون رژیم صهیونیستی در حال ساخت یک نسخه تجاری از شویت است که علاوه‌بر دسترسی مستقل به فضا از این حوزه درآمد نیز کسب کند.

ایران

ایران سومین کشور خاورمیانه‌ای است که موفق به دسترسی مستقل به فضا شده است. در اوایل دهه اول قرن بیست‌و‌یکم به‌علت خصومتی که به‌دلایل مختلف میان ایران و غرب وجود داشت، کمتر کشوری حاضر به پرتاب ماهواره‌ برای ایران می‌شد و تنها مورد در سال ۲۰۰۵ و پرتاب ماهواره سینا-۱ (Sina-1) توسط روسیه بود که آن هم موفق نبود.

با توجه به این مشکلات و نیاز به دسترسی به فضا، ایران برنامه ساخت حامل‌فضایی بومی خود را آغاز کرد. این کشور ابتدا در سال ۲۰۰۷ با اعلام انجام موفقیت‌آمیز پرتاب یک ساندینگ راکت به‌نام کاوشگر-۱ (Kavoshgar-1) و همچنین پرده‌برداری از ماهواره امید (Omid) که بنا بود با نمونه تکمیلی کاوشگر-۱ پرتاب شود، برنامه فضایی خود را رسانه‌ای کرد.

یک سال بعد اولین حامل فضایی ایران یک پرتاب آزمایشی را با موفقیت پشت‌سر گذاشت. حامل فضایی مذکور که سفیر (Safir) نام دارد، نمونه تکمیلی کاوشگر-۱ است و از دو مرحله سوخت مایع تشکیل شده است. مرحله اول سفیر همانند کاوشگر-۱ اقتباسی از مرحله اول موشک بالستیک میان‌برد شهاب-۳ (Shahab-3) می‌باشد، اما مرحله دوم آن به‌گفته مقامات ایرانی طی ۱۰ سال به‌طور کامل توسط مهندسان ایرانی طراحی و ساخته شده است. 

ماهواره‌بر سفیر

یک سال پس از پرتاب آزمایشی، سفیر نخستین مأموریت واقعی خود را با قرار دادن ماهواره ۲۷ کیلوگرمی امید در مدار لئو با موفقیت انجام داد. حامل فضایی سفیر که قادر به قرار دادن محموله‌هایی تا ۶۵ کیلوگرم در مدار لئو است، ایران را تبدیل به نهمین کشوری کرد که دسترسی مستقل به فضا داشت.

با وجود موفقیت برنامه سفیر، این حامل فضایی ظرفیت و برد بسیار کمی داشت و به‌همین علت ایران ساخت یک حامل فضایی قدرتمندتر با برد و ظرفیت بیشتر را آغاز کرد. حامل فضایی بعدی ایران سیمرغ (Simorgh) نام داشت. سیمرغ یک حامل فضایی سه مرحله‌ای سوخت مایع می‌باشد که در مرحله اول آن از چهار موتور مرحله اول سفیر و در مرحله دوم آن نیز از چهار موتور مرحله دوم سفیر استفاده شده است. مرحله سوم سیمرغ همانند مرحله دوم سفیر از پایه توسط ایران ساخته شده است. این حامل فضایی که قادر به قرار دادن محموله‌های ۳۵۰ کیلوگرمی در مدار ۵۰۰ کیلومتری می‌باشد تا سال ۲۰۲۰ از ۴ مأموریت خود تنها در یک پرتاب آزمایشی موفق عمل کرده است.