احسان حامدرحمت: دهه گذشته، دهه عصر جدید فضا و تجاری‌سازی بخش فضایی بوده است. بنابر اعلام شرکت آمریکایی اسپیس انجلز (Space Angels)، میزان سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در فضا از حدود ۲۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۰۹ تا ۲۰۱۱ به حدود ۳ میلیارد دلار از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۸ رسیده است. با رشد اقتصاد بخش فضایی به میزان دو برابر متوسط تولید ناخالص داخلی (GDP) جهانی، کشورها برای ایجاد نوآوری و رشد به‌دنبال این صنعت نو و تجدیدپذیر هستند. دولت‌ها به‌طور فزاینده‌ای برای جذب و تسهیل ورود سرمایه‌گذاران جدید فضایی رقابت می‌کنند. حتی کمیسیون اروپا (European Commission) اقدام به ایجاد یک صندوق جدید سرمایه‌گذاری در حوزه فضایی نموده و بر ارائه خدمات در پایین‌دست زنجیره ارزش فضایی متمرکز شده است.
سرمایه‌گذاری‌های موفق باعث ایجاد تنوع روزافزون و ورود بازیگران جدید به بخش فضایی شده و تقابل با صنایع دیگر مانند دیجیتالی شدن و هوش مصنوعی (AI) سرعت بیشتری یافته است. با وجود تعداد فزاینده‌ای از مشاغل خارج از بخش سنتی صنعت فضایی، اکنون فضا نه تنها به نوآوری فناورانه و رشد اقتصادی تبدیل شده، بلکه به ابزاری برای کمک به حل مشکلات بزرگ اقتصادی مانند سازگاری جوی، جنگل‌زدایی و تجارت بدل گشته است.
نقش دولت‌ها
بدون شک مشارکت بخش دولتی در ایجاد شرکت‌های پررونق فضایی بسیار مهم است. نقش بخش دولتی در فضا در گذشته دور و طی تلاش برای فرود ماه‌نورد در دهه ۶۰ میلادی قابل‌توجه بوده است، اما امروزه متهم به کند بودن و عقب ماندن از آن می‌شود. این انتقاد نمی‌تواند درست باشد، چراکه در حقیقت وقتی شخصی به موفقیت‌های شرکت‌هایی نظیر اسپیس‌ایکس (SpaceX)، مکسار (Maxar Technologies) و تعداد فزاینده‌ای از شرکت‌های فضایی چینی فکر می‌کند، همه این موفقیت‌ها از دل حمایت و سیاستگذاری مناسب دولت‌ها متولد شده است.
یک نگاه دقیق‌تر به نقش‌های واقعی ایفاشده توسط بخش‌های دولتی و خصوصی، تصویری بسیار ظریف‌تر را عیان خواهد کرد. بخش دولتی با تأمین اعتبار پروژه‌های پرریسک، نوآوری و پیشرفت را ایجاد می‌کند و سپس بخش خصوصی با مهارت و ظرافت آن را عملیاتی و تجاری‌سازی می‌کند. برای موفقیت در بخش فضایی، بخش‌های خصوصی و عمومی باید با هم کار کنند. دلیل این امر نقش مهم صنعت فضا در حوزه‌های خدمات عمومی است؛ از امنیت و دفاع گرفته تا هواشناسی روزانه. فضا بخش ضروری و جدایی‌ناپذیر چنین خدماتی است.
نقش دولت در بخش فضایی با تحقیق و تفسیر ماریانا مازوکواتو (Mariana Mazzucato)، اقتصاددان و مشاور سیاستگذاری دولت و نویسنده کتاب «دولت کارآفرین: نارسایی‌های بخش عمومی در برابر اسطوره‌های خصوصی»، حاصل می‌شود که نقش بخش دولتی را در ایجاد و هدایت مأموریت‌ها برجسته می‌کند؛ نقشی که منجر به نوآوری بزرگ شده و در تجاری‌سازی بخش خصوصی اثر گسترده‌ای دارد. مطابق آنچه مازوکواتو می‌گوید، برجسته‌ترین فناوری‌های اساسی تلفن همراه آیفون توسط آژانس پروژه‌های پژوهشی پیشرفته دفاعی یا دارپا (DARPA) آمریکا، وزارت انرژی ایالات متحده (U.S. Department of Energy)، بنیاد ملی علوم (National Science Foundation) این کشور و سایر نهادهای بخش دولتی در آمریکا ابداع شده و نه شرکت اپل (Apple)! این برخلاف آن چیزی است که معمولاً تصور می‌شود.
مازوکواتو توصیه می‌کند موفقیت در زمینه نوآوری برای حل مشکلات اجتماعی غیرقابل کنترل، نیازمند این است که بخش دولتی به‌عنوان یک بازارساز عمل کرده و همچنین از طریق سیاست‌های تأمین، ایجاد تقاضا کند. این امر علاوه‌بر یک نقش صرفاً تسهیل‌کننده است که هدف از آن ایجاد محیطی توانمند می‌باشد.
نمونه‌های فضایی
این دستورالعمل برای نقش دولت ایالات متحده در چند مثال خاص برای موفقیت‌های بزرگ در صنعت فضایی نیز استفاده شده است. به‌عنوان مثال، برنامه خدمات انتقال مداری تجاری (COTS) در ایالات متحده برای تولید پرتابگرهای برگشت‌پذیر تجاری، با ایجاد صندوق تأمین اعتبار مالی و فراهم کردن فرصت رقابت در قراردادهای خدمات دولت به شرکت‌هایی مانند اسپیس‌ایکس و اوربیتال ای‌تی‌کی (Orbital ATK) اجازه می‌دهد در صورت موفقیت برای تولید چنین پرتابگرهای برگشت‌پذیری، تضمین یک قرارداد سرمایه‌گذاری خصوصی با دولت را داشته باشند. طبق اعلام آژانس فضایی آمریکا اگر این پرتابگرها توسط ناسا به‌روش سنتی (با سرمایه‌گذاری دولت) ساخته شده بودند، نتیجه‌اش دو فضاپیمای درجه یک با هزینه حداکثر ۱۰ برابر کمتر از مقدار پیش‌بینی شده بود. اما «اثر سرریز» (spillover effect) آن، تجاری‌سازی فضاپیما است؛ به‌نحوی که اسپیس‌ایکس حدود ۷۰۰۰ شغل و ۲ میلیارد دلار درآمد ایجاد می‌کند. اثر سرریز در اینجا یک مفهوم اقتصادی است که به ایجاد یک بستر در نتیجه امری دیگر که ظاهراً با آن بی‌ارتباط است، اشاره دارد.
در حقیقت، برای همه بازیگران و اپراتورهای فضایی جهانی، نسبت ترکیب میان مشتریان دولتی و مشتریان تجاری هنوز ۴۰ به ۶۰ است که با رشد نسبی مشتریان تجاری همراه بوده و از دل قراردادهای با کاربران دولتی بیرون می‌آید. این امر زمانی معنا پیدا می‌کند که در نظر بگیرید نوآوری در فناوری نیاز به سرمایه‌گذاری‌های کلانی برای ارائه خدمات به بازارهایی دارد که هنوز وجود ندارند. بازارهای تجاری و سرمایه‌گذاران خصوصی، دنباله‌روی بخش دولتی به‌عنوان مهم‌ترین مشتری اولیه خدمات فضایی هستند. در عین حال، فضا عامل مهمی در خدمات عمومی و دولتی مانند ارتباطات جهانی، ایمنی و امنیت، پیش‌بینی آب و هوا و کنترل ترافیک هوایی است.