ماهواره‌سازی فله‌ای در ایران

محمد امین آهنگری: وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات چندی پیش طی اظهار نظری در شبکه توئیتر اعلام کرد در حال حاضر ایران ۶ ماهواره آماده پرتاب دارد و متعاقب آن باید سرعت ارسال ماهواره به مدار نیز توسط کشورمان افزایش یابد. محمدجواد آذری جهرمی بدون نام بردن از این ماهواره‌ها، در حالی چنین اظهاراتی را منتشر می‌کند که مشخص نیست ماهواره‌های اعلام‌شده به‌عنوان ماهواره‌های آماده برای ارسال به مدار واقعاً تا چه حد آماده هستند و اساساً کدام‌ها هستند چراکه داده‌های در دسترس چنین چیزی را تأیید نمی‌کنند. همچنین موازی کاری در بحث ماهواره‌های متعدد دانشگاهی از سویی و درعین‌حال فقدان یک ماهواره کاربردی برای رفع نیازهای کشور به‌ویژه نیازهای سنجشی و مخابراتی از سویی دیگر، تصویری کاریکاتوری از توسعه صنعت فضایی کشور ایجاد کرده است. بدین ترتیب بیم آن می‌رود که توانمندی‌های واقعی ایران در پس اظهارنظرهای غیر کارشناسی و تبلیغاتی لوث شده و توسعه فضایی ایران به میدانی برای تبلیغات و نمایش سیاسیون تبدیل شود.

ماهواره‌های ایران

پس از انقلاب اسلامی، اولین بار اخباری از پروژه ماهواره غدیر در سال ۶۹ منتشر شد اما عملاً ورود ایران به عرصه ساخت ماهواره طی سال‌های ۷۷ تا ۸۱ با کلید زدن ۳ پروژه با همکاری کشورهای خارجی آغاز شد که نیروهای تربیت‌یافته در این پروژه‌ها هسته مغز افزاری کشور را در حوزه فضایی تشکیل داد و این نیروها سال‌های بعد به بنیه اصلی نرم‌افزاری نهادهای مختلف فضایی در ایران تبدیل شدند. از مابین پروژه‌های انجام‌شده با کشورهای خارجی ماهواره سینا توسط روسیه در سال ۸۴ پرتاب شد اما اعلام شد که ارتباط با این ماهواره موفقیت‌آمیز نبوده است. ماهواره مصباح نیز به بهانه تحریم‌ها در ایتالیا توقیف شد که پس از گذشت سال‌ها هنوز  به ایران بازگردانده نشده است. 

پس‌ازاین تجربیات ایران، توسعه ماهواره بومی با تکیه کامل بر توان داخلی را به‌صورت جدی‌تری پیگیری کرد تا نهایتاً در سال ۸۷ ماهواره ۲۷ کیلویی امید، ساخت صاایران که یک ماهواره تحقیقاتی بسیار کوچک به شمار می‌رفت توسط ماهواره‌بر سفیر به فضا پرتاب شد. پس‌ازاین موفقیت در سال ۸۹ ماهواره رصد ساخت دانشگاه مالک اشتر در مدار قرار گرفت. ماهواره نوید دانشگاه علم و صنعت سومین ماهواره ایرانی بود که در سال ۹۰ به فضا فرستاده شد. ادعا شد این ماهواره ۵۰ کیلوگرمی موفق به گرفتن عکس‌هایی با قدرت تفکیک مکانی ۴۰۰ متر شده است اما این عکس‌ها هیچ‌گاه منتشر نشد. چهارمین ماهواره ایرانی بانام تدبیر (نوید ۲) که در سال ۹۲ پرتاب شد نیز متعلق به دانشگاه علم و صنعت بود که البته به دلیل نقص فنی ماهواره‌بر در مدار قرار نگرفت. پس‌ازآن در سال ۹۳، صاایران تلاش کرد با پرتاب ماهواره فجر که مجهز به پیشران بود گامی روبه‌جلو بردارد اما عمل نکردن این سامانه در مدار موجب شد عملیات با موفقیت کامل همراه نباشد. بنا به گفته‌های تایید نشده ۴ سال بعد تلاشی برای پرتاب ماهواره ساخت دانشگاه شریف بانام دوستی در بهمن ۹۷ صورت پذیرفت که این بار هم نقص فنی ماهواره‌بر مانع قرار گرفتن ماهواره در مدار شد. این اتفاق برای ماهواره پیام دانشگاه امیرکبیر نیز در دی‌ماه همان سال تکرار شد. 

طی این سال‌ها ۸ نهاد دولتی در راستای توسعه ماهواره‌های خود به‌صورت جداگانه فعالیت کرده‌اند که حاصل آن چندین پلتفرم ماهواره‌ای با حدود بیش از ۲۰ نام ماهواره بوده است. اما تمام این ماهواره‌ها به‌عنوان ماهواره‌های تحقیقاتی شمرده می‌شوند و هنوز تا ساخت ماهواره کاربردی راه درازی پیش روی کشورمان است. 

ماهواره سازان

مرکز پژوهش‌های علمی و صنعتی ایران یکی از قدیمی‌ترین مراکز ساخت ماهواره در کشور است که ماهواره مصباح با همکاری ایتالیایی‌ها در آنجا متولد شد. هم‌اکنون گفته می‌شود این مرکز با همکاری یک کشور خارجی درحال‌توسعه ماهواره بشارت است. اما تاکنون اطلاع رسمی از وضعیت این پروژه داده نشده است.

صنایع الکترونیک ایران یکی دیگر از ماهواره سازان کشور است که تاکنون ماهواره امید را به فضا فرستاده اما در پرتاب ماهواره فجر به‌تمامی اهداف خود نرسید. صا ایران در حال حاضر توسعه ماهواره طلوع را در دست اقدام دارد که مشخص نیست در چه مرحله‌ای قرار دارد. اما این امکان وجود دارد که این ماهواره واقعا در صف پرتاب باشد.

دانشگاه علم و صنعت ایران یکی از پرهیاهوترین ماهواره‌سازانی است که موفق شد ماهواره نوید ۵۰ کیلویی خود را در مدار ببیند اما پرتاب ماهواره تدبیر آن موفق نبود و حالا گفته می‌شود ماهواره سنجشی ظفر ساخت این دانشگاه با ۱۱۳ کیلوگرم وزن در نوبت پرتاب قرار دارد. دانشگاه خواجه نصیر نیز بنا به آنچه در رسانه‌ها منتشرشده درحال‌توسعه یک ماهواره مکعبی به نام نصیر و همچنین ماهواره‌ای تحت عنوان سار است. درحالی‌که چندی پیش اعلام شد نمونه مهندسی ماهواره نصیر ساخته‌شده اما سال ۹۷ جعفر روشنیان، معاون پژوهشی وقت دانشگاه خواجه نصیر، اعلام کرد پروژه ماهواره‌ای خاصی در دانشگاه پیگیری نمی‌شود و محققان این دانشگاه تنها به توسعه زیرسامانه‌های فضایی مشغول هستند. از ماهواره سار نیز تنها یک خبر در سال ۹۱ منتشر شده که در آن زمان گفته شد در آستانه عقد قرارداد است.

دانشگاه صنعتی شریف پس از ماهواره دوستی که البته به‌طور واضح و روشن از سرنوشت آن اطلاعی در دست نیست، پروژه جدیدی را اعلام نکرده است و به نظر نمی‌رسد چیزی برای ارائه به آقای جهرمی داشته باشد. البته دانشگاه صنعتی امیرکبیر نیز که به‌تازگی ماهواره پیام خود را به دلیل نقص فنی ماهواره‌بر ازدست‌داده است، ظاهراً پروژه دیگری به آن محول شده اما به نظر نمی‌رسد ساخت و تحویل ماهواره جدید دانشگاه امیرکبیر تا اتمام دولت فعلی به‌سرانجام برسد. همچنین دانشگاه مالک اشتر که با ماهواره رصد جزء پیشگامان عرصه ماهواره‌سازی ایران است مشغول توسعه ماهواره خلیج‌فارس می‌باشد اما تاکنون از وضعیت این ماهواره نیز اطلاعات مناسبی منتشر نشده است و تنها در سال ۹۲ رسانه‌ها خبر از رونمایی آن دادند. 

علاوه‌براین، پژوهشگاه فضایی ایران با در اختیار گرفتن مرکز تحقیقات فضایی از سال ۸۹ تاکنون تلاش می‌کند از قافله ماهواره‌سازان عقب نماند و پروژه ماهواره ناهید ۱ و ۲ را در دست اجرا دارد البته چندی پیش اعلام شد ماهواره ناهید۱ به سازمان فضایی تحویل شده و آماده پرتاب است. همچنین گفته می‌شود ماهواره سها نیز زیر نظر این پژوهشگاه در حال انجام است که البته از وضعیت این ماهواره نیز اطلاع کمی در دسترس است.    

ماهواره‌سازی برای توئیتر بازی

ماهواره‌سازی صنعتی راهبردی و بسیار پیشرفته محسوب می‌گردد که بسیاری کشورها از آن منافع اقتصادی و کاربردی هنگفت می‌برند. البته در کشور ما به‌نظر می‌رسد برای سیاسیون بیشتر، جذابیت‌های تبلیغاتی ماهواره سازی مدنظر است همانطور که در دوران گذشته ارسال میمون به فضا برای آن‌ها جذابیت داشت و هر چه تعداد بالاتر صدای بوق تبلیغات هم بلندتر. چنانکه با توجه به مطالب گفته شده به‌نظر نمی‌رسد به‌جز ماهواره‌های ظفر، طلوع و ناهید۱ گزینه جدی دیگری روی میز آقای جهرمی باشد اما وی ۶ ماهواره آماده پرتاب را ذکر می‌کند و از بالا رفتن سرعت ماهواره‌سازی سخن می‌راند. این در حالی است که بی‌توجهی دولت به بخش فضایی کشور در دولت‌های یازدهم و دوازدهم انتقاد اغلب کارشناسان فضایی را برانگیخته است.   

ساخت یک ماهواره تلاش‌های بسیاری را طلب می‌کند و چندین سال به طول می‌انجامد به ویژه وقتی توان کشور چنین پراکنده در میان چندین نهاد دولتی پخش شده و بخش خصوصی هم تنها در نقش پادوی نهادهای دولتی در انتهای زنجیره ساخت ماهواره قرار داشته باشد. در حالیکه مشکلات کلان این بخش در سایه عدم تشکیل شورای عالی فضایی به موازی‌کاری‌های بی حساب انجامیده و کشورمان را از داشتن یک ماهواره اقتصادی یا کاربردی محروم کرده است و با وجود آنکه برخی همسایگان نه چندان قدرتمند ایران بدون داشتن دانش فنی در حد متخصصان کشورمان از منافع اقتصادی فضا بهره‌مند شده‌اند، گرفتن ژست تکنوکراسی با تکیه بر توانمندی‌های فنی که طی سالها به دست آمده و اتفاقا در دوران اخیر به آن بی‌توجهی شده است تنها دل دردمندان را می‌آزرد.