محمد عادل‌پور: صبحگاه پنجشنبه پنجم دی ۱۳۹۸ خورشید در حالی طلوع می‌کند که ماه بخشی از آن را پوشانده است و در همه پهنه کشورمان شاهد خورشید گرفتگی جزئی خواهیم بود. درصد گرفتگی خورشید در مناطق مختلف متفاوت خواهد بود و در قسمت‌های جنوبی کشور بخش بیش‌تری از خورشید پشت ماه پنهان می‌شود. این خورشید گرفتگی در مناطقی از عربستان، عمان، قطر، امارات متحده عربی، هند، سریلانکا، اندونزی و سنگاپور، فیلیپین و گوام به صورت حلقوی مشاهده می‌شود. خورشید گرفتگی پدیده نادری است و پیشنهاد می‌شود رصد گرفت پنجم دی را از دست ندهید. مهم‌ترین نکته در تماشای خورشید گرفتگی و لذت بردن از آن رعایت نکات ایمنی است زیرا پرتوهای خورشید می‌توانند به چشم آسیب‌های جدی وارد کنند. با ادامه مطلب همراه شوید تا هم با ایمنی رصد خورشید گرفتگی آشنا شوید و هم درباره ویژگی‌های خورشید گرفتگی پنجم دی و زمان مشاهده آن در منطقه خودتان بیش‌تر بدانید.
خورشید گرفتگی چیست و چگونگی حلقوی می‌شود؟
خورشید گرفتگی یا کسوف وقتی ایجاد می‌شود که ماه تنها قمر سیاره‌مان دقیقا بین خورشید و زمین قرار می‌گیرد. در این حالت بخش‌هایی از زمین در سایه یا نیم‌سایه ماه قرار می‌گیرند و از دید آن مناطق ماه تمام یا بخشی از سطح خورشید را می‌پوشاند. به دلیل آنکه صفحه مدار ماه دور زمین با صفحه مدار زمین با خورشید اندکی زاویه دارد، هر ماه شاهد خورشید گرفتگی نیستیم و فقط در حالتی که ماه و زمین خورشید دقیقا روی یک خط هم‌راستا می‌شوند کسوف اتفاق می‌افتد. در هنگام خورشید گرفتگی سایه ماه فقط بخش اندکی از سطح زمین را می‌پوشاند و به همین دلیل در هر رخداد کسوف مناطق بسیار محدودی از کره زمین می‌توانند شاهد خورشید گرفتگی باشند. همچنین برخی مناطق در نیم‌سایه ماه قرار می‌گیرند و از دید این مناطق قمر زمین فقط بخشی از سطح خورشید و نه همه آن را می‌پوشاند. طبیعتا مناطقی که می‌توانند خورشید گرفتگی جزئی را ببینند نسبت به مناطقی که خورشید گرفتگی کلی را مشاهده می‌کنند بسیار پهناورتر هستند اما باز هم امکان مشاهده خورشید گرفتگی حتی به صورت جزئی در یک نقطه مشخص از کره زمین پدیده نادری است. تعداد خورشید گرفتگی‌هایی که رخ می‌دهد از ماه‌گرفتگی یا خسوف‌ها بیش‌تر است اما هنگام رخداد ماه‌گرفتگی ساکنان بیش از نیمی از سیاره زمین که می‌توانند ماه را در مراحل گرفت در آسمان ببینند خسوف را مشاهده می‌کنند. این در حالی است که برای دیدن خورشید گرفتگی حتما باید در سایه ماه روی زمین قرارگرفته باشید. به دلیل گردش ماه به دور زمین محل سایه روی سطح زمین مسیری از غرب به شرق را طی می‌کند و مناطقی که در این مسیر قرار بگیرند شاهد خورشید گرفتگی خواهند بود، البته در زمان‌های متفاوت.
ماه در مداری بیضوی به دور زمین می‌چرخد و فاصله آن از سیاره‌مان بین ۳۶۲ تا ۴۰۵ هزار کیلومتر تغییر می‌کند. در حالتی که ماه به زمین نزدیک‌تر است بزرگ‌تر دیده می‌شود و می‌تواند کل قرص خورشید را بپوشاند و ایجاد گرفت کلی کند. اما در حالتی که ماه در اوج مداری قرار دارد و از زمین دور است کوچک‌تر دیده می‌شود و نمی‌تواند کل قرص خورشید را هنگام کسوف بپوشاند. به همین دلیل در این نوع گرفت سایه کامل روی زمین ایجاد نمی‌شود بلکه خورشید در اوج گرفت به صورت یک حلقه دیده می‌شود که ماه بخشی مرکزی آن را پوشانده است. به همین دلیل به این نوع خورشید گرفتگی حلقوی گفته می‌شود. خورشید گرفتگی پنجم دی از نوع خورشید گرفتگی‌های حلقوی است. در خورشید گرفتگی حلقوی برخلاف خورشید گرفتگی کلی آسمان کاملا و مانند شب تاریک نمی‌شود. در خورشید گرفتگی حلقوی امکان دیدن تاج خورشید، که فقط در گرفت کامل دیده می‌شود، وجود ندارد. نمایی از سه نوع خورشید گرفت جزئی (راست)، حلقوی (وسط) و کامل (چپ) را در تصویر زیر مشاهده می‌کنید.
نکات ایمنی رصد خورشید گرفتگی
خورشید بسیار درخشان است و علاوه بر نور مرئی که چشممان آن را می‌بیند پرتوهای فروسرخ و ماورای بنفش شدیدی دارد. اگر مستقیم با چشم به خورشید نگاه کنیم پرتوهای بسیار شدید آن به سلول‌های بینایی‌مان آسیب می‌زنند. متأسفانه در صورت سهل‌انگاری این آسیب‌ها می‌توانند بسیار جدی و بازگشت‌ناپذیر باشند. حتی اگر ماه ۹۹ درصد سطح خورشید را پوشانده باشد و فقط یک درصد آن قابل‌مشاهده باشد برخلاف تصور اولیه باز هم پرتوهای آن شدید و آسیب‌زاست. آنچه وضعیت را بدتر می‌کند آن است که شبکیه چشم فاقد عصب‌های حسی بوده و دردی در آن حس نمی‌شود. به همین دلیل اگر شخصی به خورشید در حالی که بخشی از آن گرفته خیره شود دردی در چشم حس نمی‌کند اما سلول‌های بینایی او در حال از بین رفتن هستند و متأسفانه این آسیب بازگشت‌پذیر نیست. به همین دلیل به هیچ‌وجه نباید بدون حفاظت و به کار گرفتن ابزارهای مخصوص به خورشید گرفتگی نگاه کرد. برای رصد ایمن خورشید گرفتگی می‌توانید از عینک‌های خورشیدی مطمئن که از مراکز معتبر تهیه‌شده و یا فیلتر جوشکاری شماره ۱۴ استفاده کنید.
اگر می‌خواهید از عینک‌های خورشیدی که مدت‌ها قبل تهیه کرده بودید استفاده کنید دقت کنید که به دلیل شرایط نگاهداری خش یا روزنه‌ای در آنها ایجاد نشده باشد. همچنین دقت کنید عمر عینک‌های خورشیدی مایلار که سطح براقی دارند محدود است و پس از چند سال کارایی خود را از دست می‌دهند. عمر مفید این عینک‌ها به شرایط نگاهداری مانند دمای نگاهداری بستگی دارد. عینک‌های خورشیدی پلیمری که سطح سیاه‌رنگی دارند عمر طولانی‌تری دارند و اگر به درستی نگاهداری شوند خراب نمی‌شوند. توجه کنید برخلاف برخی باورهایی که مخصوصا در گذشته رایج بود به هیچ وجه نمی‌توان از ابزارهایی مانند فیلم رادیولوژی یا شیشه دوده گرفته به خورشید گرفتگی نگاه کرد.
تماشای خورشید گرفتگی با ابزار رصدی نیز نیازمند دقت فراوان است و برای این کار هم حتما باید از فیلترهای خورشیدی مخصوص و مطمئن استفاده کنید. دقت کنید که فیلتر تمام دهانه ابزار رصدی را پوشانده باشد و کاملا محکم تثبیت‌شده باشد تا به‌هیچ‌عنوان در هنگام رصد جدا نشود. از نشانه رفتن ابزار رصدی که مجهز به فیلتر نیست به سمت خورشید به‌شدت پرهیز کنید. گرمای حاصل از متمرکز شدن پرتوهای خورشید درون ابزار رصدی می‌توانند به آن آسیب جدی وارد کنند. رعایت نکات ایمنی برای عکاسی از خورشید گرفتگی نیز بسیار ضروری است.
کجا و چه موقع خورشید گرفتگی پنجم دی را رصد کنیم؟
مسیر گرفت حلقوی در خورشید گرفتگی پنجم دی ۱۳۹۸ را می‌توانید از این صفحه در وبگاه ناسا مشاهده کنید. برخی علاقه‌مندان از مدت‌ها قبل برای سفر به کشورهایی مانند عمان و هند که گرفت به صورت حلقوی در آنجا قابل‌مشاهده است برنامه‌ریزی کرده‌اند. اما برای دیدن کسوف جزئی نیاز به سفر نیست و این خورشید گرفتگی از تمام مناطق کشورمان به صورت جزئی دیده می‌شود. در کشورمان نمی‌توانیم مراحل آغازین گرفت را ببینیم و خورشید به صورت گرفته طلوع می‌کند. برای رصد خورشید گرفتگی پیش از لحظه طلوع آماده باشید تا بتوانید از تماشای برآمدن خورشیدی که به دلیل گرفت هلالی شکل شده است لذت ببرید. در مناطق غربی اوج گرفت جزئی قابل‌مشاهده نیست و پیش از طلوع خورشید رخ می‌دهد اما در مناطق مرکز و شرق کشور می‌توان اوج گرفت را دید. اگر بتوانید به سواحل خلیج فارس در جنوب کشور سفر کنید می‌توانید درصد گرفت بیش‌تری را تجربه کنید. بیش‌ترین درصد گرفت در کشورمان در جزیره سیری در خلیج فارس رخ می‌دهد و مناطق شمال غرب کشور شاهد کم‌ترین درصد گرفت خواهند بود. اطلاعات مربوط به زمان‌های طلوع خورشید و اوج و پایان خورشید گرفتگی و
همچنین درصد گرفت خورشید در کسوف پنجم دی برای مراکز استان‌های کشور را
می‌توانید در جدول زیر که آقای علی ابراهیمی سراجی عضو تحریریه مجله نجوم
استخراج کرده است مشاهده کنید.
بیش‌ترین درصد گرفت قابل مشاهده در تهران به ۶۰ درصد می‌رسد که در هنگام طلوع و در ساعت ۷:۱۶ بامداد رخ می‌دهد. پس از طلوع آفتاب در تهران این گرفت در حال باز شدن است و در این شهر خورشید گرفتگی جزئی در ساعت ۸:۲۳ به پایان می‌رسد. امیدواریم با رعایت نکات ایمنی از تماشای این خورشید گرفتگی لذت ببرید. گفتنی است خورشید گرفتگی بعدی قابل مشاهده در ایران یکم تیر ۱۳۹۹ به صورت گرفت جزئی دیده خواهد شد.