علیرضا فتحی: موزه‌های فضایی، پارک‌های تفریحی با موضوع و زمینه فضایی و مراکزی که اختصاصا برای ترویج دانش و اطلاعات فضایی تاسیس شده‌اند، در سرتاسر جهان گسترده هستند. در این میان تعداد موزه‌ها نسبت به پارک‌ها و مراکز ترویجی بیشتر است زیرا جدا از اهداف ترویجی فضایی، این مراکز برای نمایش دستاوردهای فضایی ملی توسط دولت‌ها راه‌اندازی می‌شوند و جنبه‌ای از اقتدار و غرور ملی کشورها می‌باشند. اما پارک‌های فضایی و مراکز ترویجی صرفا با هدف ترغیب نسل جوان به یادگیری علوم فضایی، افزایش اطلاعات عموم مردم از کاربردهای فناوری فضایی در کیفیت و سبک زندگی خود و همچنین توجیه هزینه‌های گزاف پرداخت‌شده توسط دولت‌ها در زمینه توسعه فناوری و اکتشافات فضایی برای مردم تاسیس می‌گردند. در ادامه نگاهی به برخی از مهم‌ترین موزه‌ها، پارک‌ها و مراکز ترویجی فضایی در سطح جهان خواهیم داشت.
موزه‌های فضایی را نمی‌توان جدا از موزه‌های صنایع هوایی بررسی کرد زیرا اغلب دستاوردهای صنایع هوایی کشورها از صنایع فضایی بیشتر بوده و به همین دلیل به اختصاص بخشی از موزه‌های صنایع هوایی به دستاوردهای فضایی، نام موزه به موزه هوافضا تغییر پیدا می‌کند. با این حساب ۷۲ کشور جهان موزه‌های هوافضا دارند که در بعضی کشورها مثل تایلند و ونزوئلا تعداد این موزه‌ها به ۱ عدد محدود شده و بعضی کشورها مثل آمریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه و آلمان تعداد بسیار بیشتر موزه هوافضا دارند. برخی از مهم‌ترین موزه‌های فضایی عبارتند از:
مرکز هوا و فضای ویرجینیا (Virginia Air & Space Center)
مرکز هوا و فضای ویرجینیا یک موزه و مرکز آموزشی در همپتون ویرجینیا است. این مرکز در سال ۱۹۹۲ تاسیس شد. رادیوهای آماتوری و تجهیزات رادیویی مدرن و قدیمی در این موزه وجود دارد و بازدیدکنندگان می‌توانند با استفاده از رادیوها با فضانوردان ایستگاه فضایی بین‌المللی صحبت کنند. در مرکز هوا و فضای ویرجینیا می‌توان فضانوردی را به صورت مجازی و به کمک بازی‌های ویدئویی پیشرفته تجربه کرد، با سال‌های نخست اکتشافات فضایی و مأموریت‌های فعلی آشنا شد و در جریان تلاش‌های فضایی گذشته، حال و آینده ناسا قرار گرفت. در مرکز هوافضای ویرجینیا مجموعه‌ای از برنامه‌های آموزشی در زمینه‌های هوانوردی، فضا، علم و فناوری با رعایت استانداردهای آمورشی برای دانش‌آموزان طراحی شده است. رویکرد آموزش علمی غیررسمی در این مرکز موجب «یادگیری عملی» است و به دانش‌آموزان اجازه می‌دهد اصول اولیه علمی را در یک محیط سرگرم کننده و جذاب خارج از کلاس درس بررسی کنند.
مجموعه بازدیدکنندگان مرکز فضایی کندی (Kennedy Space Center Visitor Complex)
بازدید از مرکز فضایی کندی فرصت بزرگی برای ملاقات با فضانوردان، حضور در نمایشگاه‌ها، بازدید از گالری‌ها، آشنایی با ماموریت‌های جمینی، مرکوری و آپولو است. همچنین بازدیدکنندگان می‌توانند مهارت خود را در کنترل یک پرواز فضایی شبیه‌سازی شده بیازمایند. در مرکز کندی می‌توان در بخش آپولو، از صفر تا صد با این ماموریت و فرود بر سطح ماه آشنا شده و پرتابگر غول آسای ساترن-۵ را از نردیک دید. آمریکا در تلاش است تا طی سال‌های آینده فضانوردان خود را توسط سفینه‌های تجاری بومی به فضا بفرستد. در این مجموعه می‌توان با ماموریت‌های فعلی ناسا آشنا شده و نمونه کپسول‌های تجاری چون کپسول اوریون (Orion)، دراگون (Dragon) و حامل فضایی عظیم اس‌ال‌اس (SLS) را از نزدیک مشاهده نمود. علاوه بر این، بخش‌های دیگری همچون مشاهده تصاویر تلسکوپ فضایی هابل و نمونه‌هایی از ماهواره‌برهای آمریکایی نیز در مجموعه بازدیدکنندگان مرکز فضایی کندی وجود دارد.
مرکز علمی و فضایی چابوت (Chabot Space & Science Center)
مرکز علمی و فضایی چابوت، واقع در اوکلند کالیفرنیا، شامل مجموعه‌ای از نمایشگاه‌های تعاملی، پلانتاریوم دیجیتال، سالن نمایش و سه تلسکوپ قدرتمند است. این مرکز در ابتدا یک رصدخانه عمومی بود که از سال ۱۸۸۳ مدارس و شهروندان سانفرانسیسکو را با برنامه‌های علمی و آموزش نجوم پوشش می‌داد و به تدریج گسترده‌تر شد. هدف مرکز علمی و فضایی چابوت ایجاد مکانی مناسب برای یادگیری و الهام‌بخشی از جهان و سیاره زمین برای دانش آموزان رده‌های مختلف سنی است تا بازدیدکنندگان به کشف و تجربه پرداخته و با ایده‌ها، تخیلات و سوالات جدید مرکز را ترک کنند. در کنار سه تلسکوپ قدرتمند، کارگاه‌ها و نمایشگاه‌های مختلف، این مرکز شامل بخش‌های زیر است: یک آسمان‌نمای گنبدی دیجیتال که روزانه چندین برنامه در آن نمایش داده می‌شود. سالن تئاتر شامل یک صفحه نمایشگر گنبدی ۲۱ متری که فیلم‌های مختلف را نمایش می‌دهد و مرکز آموزش چلنجر که یک محیط شبیه سازی شده برای انجام مأموریت فضایی است و در آن ۸ تیم با همکاری یکدیگر یک ماموریت را تکمیل می‌کنند.
موزه علوم ناگویا (Nagoya City Science Museum)
موزه علوم شهر ناگویای ژاپن دومین افلاک‌نمای بزرگ جهان را داراست. این موزه شامل سه بخش اصلی در زمینه فناوری مدرن، علوم انسانی و علوم عمومی و نمایشگاه‌های متنوع است. طبقه فوقانی موزه به نمایش موضوعات مرتبط با فضا و فناوری‌های آینده اختصاص دارد. موضوعاتی چون توصیف ستاره‌های فصلی، نجوم، داستان‌گویی درباره آسمان، آموزش رصد آسمان، پدیده‌های نجومی، داستان صور فلکی، سفر در فضا، موضوعات جدید مرتبط با نجوم و فضا در افلاک‌نمای موزه علوم ناگویا آموزش داده می‌شود. در سانس عمومی در کنار آموزش پدیده‌های عمومی نجوم، هر ماه برنامه خاصی در افلاک‌نما نمایش داده می‌شود. برنامه‌هایی از قبیل خسوف و کسوف، شفق قطبی، کهکشان آندرومدا، کشف امواج گرانشی، و نجوم در دوران باستان. در نمایشگاه اکتشاف ماه این موزه تاریخچه چالش‌های سفر انسان به ماه را معرفی می‌کنند. یک مدل از موشک ساترن-۵ در مرکز نمایشگاه واقع است. بازدیدکنندگان از طریق یک برنامه دقیق از اولین زمانی که انسان به ماه گام نهاد تا فعالیت‌ها و رقابت‌های کنونی کشورها برای فتح ماه از طریق ارسال کاوشگر آشنا می‌شوند. نکته قابل توجه در مورد موزه علوم ناگویا این است که ژاپن به عنوان سومین کشور بعد از شوروی و آمریکا که توانست به ماه دست یابد، تنها به نمایش دستاوردهای فضایی خودش اکتفا نکرده است.
مرکز نجوم و علوم فضایی شارجه (SCASS)
این مرکز دارای چندین نمایشگاه برای نمایش سهم مسلمانان در پیشرفت نجوم، تاریخچه تلسکوپ‌ها، ماهواره‌ها و همچنین اکتشافات فضایی است. یکی از جذابیت های اصلی این مرکز، افلاک‌نمای آن است. این افلاک‌نما از هفت پروژکتور ویژه برای نمایش خورشید، ماه و پنج سیاره که با چشم غیرمسلح از زمین قابل رویت است استفاده می کند. مرکز نجوم و علوم فضایی شارجه از ۱۲ نمایشگاه علمی جذاب تشکیل شده است. نمایشگاه‌هایی با موضوع نجوم، ایستگاه فضایی، ماهواره‌برها، کاوش‌های فضایی، نمایشگاه جهان هستی در قرآن و… . در این مرکز همچنین پروژه‌هایی توسط دانش‌آموزان و دانشجویان و با کمک کارشناسان انجام می‌گیرد از جمله: مدل‌سازی اقلیم فضا، طیف‌سنجی انرژی‌های بالای خورشید، بررسی علل طوفان‌های مغناطیسی خورشید، رصد خورشید و هلیوسفر آن، بررسی فوران‌های کرونای خورشید، سامانه سنجش از دور، انرژی‌های تجدیدپذیر.
در بخش بعدی این مطلب به تعداد دیگری از موزه‌ها و مراکز ترویجی فضایی معروف جهان اشاره خواهد شد.