سیروس برزو: در مورد معنای «علم» و به تبع آن «ترویج علم»، نظرهای مختلفی ابراز شده است که بحث درباره آن باعث طولانی شدن کلام می‌شود؛ اما اگر این تعریف را که مقبولیت بیشتری دارد بپذیریم که ترویج علم عبارت است از بیان دانسته های علمی به زبان قابل درک برای عموم بطوری که باعث علاقه‌مندی، بالارفتن نگاه علمی، تقویت باور و اعتماد عامه به علم، و همگانی کردن آن شود، می‌توانیم طیف گسترده‌ای از فعالیت‌ها را در چارچوب ترویج علم را برشماریم.
اگر بپذیریم ترویج فناوری فضایی در کشوری که دهمین صاحب فناوری فضایی در جهان است یک وظیفه برای ما بشمار می‌رود، درمی‌یابیم میان آنچه هست تا آنچه باید باشد فاصله بسیار زیادی وجود دارد!
متاسفانه به دلیل کم کاری نهادها و ارگان‌هایی که مطابق با قانون به طور مستقیم و غیرمستقیم مسئولیت ترویج فناوری فضایی را بر عهده دارند و این امر در حقیقت وظیفه سازمانی آنان بشمار می‌رود، میزان فعالیت در زمینه ایجاد علاقه‌مندی، تقویت باور و اعتماد به فناوری فضایی بقدری اندک است که که می توان شاخص کار آن‌ها را تقریبا مانند خطی مستقیم و بدون پیشرفت خاصی دانست!
سال‌هاست که ارگان‌های رسمی و دولتی با نهادهای مردمی مروج فناوری فضایی، تقسیم وظیفه کرده‌اند؛ به این شکل که در اختیار گرفتن بودجه ترویج فناوری فضایی و هزینه کردن آن به دلخواه و سلیقه خودشان سهم آن‌هاست و تهیه برنامه‌های متنوع، برگزاری نمایشگاه‌ها، راه اندازی تارنماهای دنیای مجازی، چاپ کتاب و امثال این‌ها بر عهده نهادهای مردمی!
گرچه حضور فعال نوجوانان و جوانان ما در انجمن‌های نجومی و نمایشگاه‌های فضایی نشان می‌دهد که زمینه‌های مثبت زیادی برای ترویج این فناوری وجود دارد و سند توسعه علمی و صنعتی کشور به عنوان دستور‌العمل قانونی از سوی بالاترین نهاد علمی یعنی شورای عالی انقلاب فرهنگی، دولت‌ها را ملزم به سرمایه‌گذاری و فعالیت در این زمینه کرده است، اما نه تنها تحرکی برای ترویج فناوری فضایی در قالب‌های پذیرفته بین‌المللی دیده نمی‌شود بلکه از طرق خاصی نیز مانع فعالیت‌های مردمی می‌شوند. مثال عینی و واضح آن دستگاه محاصره شده آموزش و پرورش است که نه خود توان و دانش لازم را برای ورود به مقوله ترویج فناوری فضایی دارد و نه اجازه می‌دهد نهادهای مردمی در مدارس و آموزشگاه‌ها در این زمینه تحرک‌آفرین باشند. گویی آنتن‌های فرسوده و زنگ‌زده این وزارتخانه توانایی دریافت امواج عشق و علاقه دانش‌آموزان برای کسب اطلاعات از فعالیت‌های فضایی را نداشته و یا بنیاد کار در کل سامانه آن چنان در هم ریخته است که اصولا توانایی عکس‌العمل مناسب را ندارد و درک هم نمی‌کنند که دهمین کشور صاحب فناوری فضایی چنانچه برای آینده این فناوری در جهت تامین نیرو حرکتی نکند به زودی باید در ردیف کشورهای عقب‌افتاده و در صف استفاده از امکانات فناوری فضایی، دست نیاز به سوی دیگران دراز کند.
به خاطر دارم چند سال پیش بنا به دعوت انجمن ترویج علم ایران، در جلسه‌هایی شرکت کردم که هدف آن یافتن راهکارهایی برای ترویج علم در میان قشر جوان به ویژه دانش‌آموز بود. در یکی از این جلسه‌ها، مقام بلندپایه‌ای از وزارت آموزش و پرورش حضور داشت. موضوع جلسه، برگزاری روز ترویج علم در ایران بود و این مقام محترم اعلام کرد به عنوان همکاری، مسئولان وزارتخانه می‌توانند با ارسال یک بخشنامه دستور دهند در مدارس زنگ ترویج علم نواخته شود و ضمنا دانش آموزان یک راهپیمایی هم انجام دهند!
وقتی مسئول بلندپایه‌ای در این دستگاه تنها به تشریفات و نمایش فکر می‌کند مسلما توقع برداشتن گامی مثبت و ارزشمند در ترویج علم از طرف او به جا نخواهد بود و در عمل هم می‌بینیم که برگزاری مسابقه‌هایی مثل مسابقه علمی- عملی جابر در آموزش و پرورش و اهدای جوایز تشریفاتی و فاقد ارزش مادی و معنوی مثل پتو و سکه یک گرمی طلا، تنها یأس دانش‌آموزان را در پی دارد و بسیاری از صاحبان استعداد را دلسرد می‌نماید. مسئولان این وزارتخانه که باید مسیر اصلی ترویج فناوری فضایی در دستگاه آموزشی کشور باشند اساسا از درک این نکته عاجزند که چنانچه در یکی دو دهه آینده کشوری در زمینه فناوری فضایی نتواند جایگاهی به دست آورد، برای همیشه عقب خواهد ماند. این وزارتخانه با قوانین و مقررات دست و پاگیرِ خودساخته و به دلایلی واهی بطور مطلق اجازه هرگونه فعالیت ترویجی در مدارس را به نهادهای مردمی، حتی نهادهای تایید شده از سوی ارگان‌های دولتی دیگر نمی‌دهد.
این وزارتخانه با وجود داشتن امکانات فراوان از قبیل کانون‌های متعدد در شهرهای مختلف، مکان‌های آموزشی با امکانان مناسب، کسب درآمدهای شگفت‌انگیز از دانش‌آموزان به بهانه‌های مختلف و دارا بودن چندین مجله و انتشارات و چاپخانه، به دلیل سست بودن زیربنای آن و به روز نبودن، نتوانسته تحرک متناسب با گذر زمان و زندگی در عصر ورود ایران به عرصه فناوری فضایی را در آن بوجود آورد.
دیگر ارگان‌هایی هم که ترویج فضانوردی بطور خاص و یا در حاشیه شرح وظایف آن‌ها در قانون درج شده و یا اینکه قادرند در این زمینه قدمی بردارند، به بهانه‌های مختلف از جمله موانع قانونی از زیر بار این مسئولیت شانه خالی می‌کنند؛ گاهی هم افراد و موسسات مروج فناوری را آن‌قدر با وعده وعید‌های پوچ در هزارتوی بازی‌های اداری می‌چرخانند که آن‌ها هم در نهایت عطای کار را به لقایش می‌بخشند و به کل از انجامش منصرف می‌شوند.
اما اگر تصمیم جدی برای ترویج فناوری فضایی باشد امکانات بالقوه بسیار خوبی در ایران وجود دارد که با تکیه بر آن‌ها می‌توان گام‌های بزرگی برداشت. می‌دانیم که ده‌ها انجمن نجوم به شکل نهادهای غیردولتی در ایران فعال هستند؛ کافی است امکانات نمایشگاهی و آموزشی رایگان مانند تابلوهای نمایشگاهی، کتاب‌های آموزشی، فیلم‌های تاریخی مستند و سینمایی دوبله شده (یا حتی با زیرنویس) را مستقیما و یا از طریق سایت‌هایی ویژه در اختیار آن‌ها گذاشت.
از جمله کارهای ترویجی دیگر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
– برگزاری دوره‌های آموزش ضمن خدمت برای دبیران آموزش و پرورش
– برگزاری دوره‌های آموزشی در مدارس
– برگزاری نمایشگاه‌های کوتاه مدت یک یا چند روزه در مدارس
– برگزاری نمایشگاه‌های کوتاه مدت یک روزه در پارک‌ها
– برگزاری نمایشگاه‌های کوتاه مدت یک یا چند روزه در کتابخانه‌ها، سالن‌های ورودی مترو و حتی در داخل واگن متروها (با برداشتن صندلی‌های یک طرف واگن) و دیگر مکان‌های عمومی
– نمایش فیلم‌های مستند یا علمی-تخیلی فضایی در مکان‌های عمومی مختلف از جمله پارک‌ها
– راه‌اندازی موزه یا نمایشگاه‌های دائمی به کمک مردم خیر با تفهیم این مطلب به خیرین مدرسه‌ساز یا کتابخانه‌ساز که این نمایشگاه‌ها یا موزه‌ها ارزششان کمتر از مدرسه نیست
– برنامه‌ریزی جهت همگانی کردن ترویج فناوری فضایی با برگزاری جشن‌هایی در روزهای ویژه با فرستادن بادکنک و بادبادک به آسمان و یا حتی پرواز بالن
– برگزاری مسابقه‌های نقاشی، کاردستی و غیره در سطح دانش‌آموزی
– تهیه برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی جذاب
– دایر کردن کانون‌های فضایی در شهرهای مختلف و تغذیه آن‌ها از طریق برنامه‌های دنیای مجازی و یا امکانات دیگر
– برگزاری مسابقه در شبکه‌های اجتماعی از قبیل اینستاگرام، وبلاگ و غیره با موضوع فناوری فضایی
– حمایت از ناشران کتاب‌های تالیفی (و یا ترجمه‌های ارزنده) با خرید کتاب‌های چاپ شده و قرار دادن آن‌ها در شبکه‌های توزیع (نمایشگاه‌ها و غیره)
– دعوت از فضانوردان و حضور آن‌ها در مدارس و انجمن‌های مرتبط با ترویج فضانوردی
– کمک تدارکاتی به مدارسی که علاقه‌مند به دایر کردن «باشگاه فضانوردان جوان» هستند
– چاپ بازی‌های فکری با هدف ترویج فناوری فضایی