کتاب “پژوهشی در ادبیات و اندیشه علمی‌تخیلی” نوشته محمد قصاع در ۱۳۹۶ در دو جلد توسط نشر باژ به چاپ رسیده است. این کتاب را گرچه نمی‌توان دایره‌المعارف نامید، اما بی‌تردید کتابی جامع در حوزه ادبیات و اندیشه علمی‌تخیلی است و توانسته به عنوان مهم‌ترین منبع اطلاعاتی علمی‌تخیلی نظر مخاطبان و علاقه مندان را جلب نماید.
اغلب مخاطبان با مفاهیم و نام‌هایی مانند “ادبیات علمی‌تخیلی” یا “سینمای علمی‌تخیلی” آشنا هستند، اما قصاع در این کتاب تاکید دارد که حرکت تالیف و مطالعه کتاب، و ساخت و تماشای فیلم‌های علمی‌تخیلی در گذر زمانی حدود دو قرن به یک خرده‌فرهنگ اجتماعی تبدیل شده است. در واقع، این حرکت نوعی تفکر و اندیشه است که از خصوصیات ویژه‌ای برخوردار است. این اندیشه که زمانی فقط در ادبیات وجود داشت، بعدها به حوزه‌های فرهنگی و هنری دیگر از جمله، نقاشی و گرافیک، سینما و شعر و غیره وارد شد و منجر به تاسیس انوع انجمن‌ها و مراکز فرهنگی ویژه علمی‌تخیلی شد. به همین دلیل در اسم کتاب از کلمه “اندیشه” استفاده نموده است تا بر شمولیت و حضور و بروز علمی‌تخیلی در عرصه‌های مختلف تاکید نماید.
مولف در مقدمه کتاب تاکید می‌کند که از آنجایی که ادبیات، سینما و هنر علمی‌تخیلی مخاطبانی از گروه کودک تا بزرگسال دارد، کتابش را به زبانی ساده و روان نوشته است تا گروه‌های سنی مختلف بتوانند به فراخور حال و دانش خود از آن بهره‌مند شوند. در واقع، از ورود به موضوعات پیچیده و عمیق نظری و ادبی حتی‌المقدور خودداری کرده است. با این حال حجم و تنوع مطالب ارائه شده چنان زیاد است که می‌تواند مرجعی برای پایان نامه‌ها و پژوهش‌های دانشگاهی نیز باشد. خود او تاکید دارد که هر یک از فصل‌های این کتاب می‌تواند موضوعی برای پایانامه‌های کارشناسی ارشد و دکترا باشد.
کتاب پژوهشی در ادبیات و اندیشه علمی‌تخیلی در ۹ فصل تدوین شده است و هر فصل، خود شامل تعداد زیادی زیرشاخه‌های کوتاه و بلند می‌باشد.
بخش اول به بررسی تاریخ خطی ادبیات و اندیشه علمی‌تخیلی می‌پردازد. مخاطب در این بخش با آثار مهم علمی‌تخیلی، نویسندگان برجسته، جریان‌ها و دوران‌های مختلف و ویژگی‌های آنها آشنا می‌شود.
بخش دوم که ” محرک‌های غیر ادبی ادبیات علمی‌تخیلی” نام دارد به موضوعات متنوع و در عین حال موثر بر رشد علمی‌تخیلی می‌پردازد، از جمله: مجلات علمی‌تخیلی، اعم از حرفه‌ای و غیرحرفه‌ای؛ گروه‌ها و انجمن‌ها و کنوانسیون‌های علمی‌تخیلی؛ جوایز مختلف علمی‌تخیلی؛ و سینمای علمی‌تخیلی.
بخش سوم با عنوان “تاریخچه فیلم و سینمای علمی تخیلی و تاثیرات آن” به طور
مفصل به سینما، سریال‌های تلویزیونی و کارتون‌های علمی‌تخیلی و همچنین
هنر نقاشی و گرافیک می‌پردازد.
در بخش چهارم با ادبیات علمی‌تخیلی در کشورهای غیر انگلیس زبان در قاره‌های
مختلف جهان آشنا می‌شویم و پی می‌بریم که تالیف این آثار در نقاط مختلف
دنیا به میزان رشد علم و پژوهش رواج خوبی دارد.
قصاع پس از آنکه در بخش‌های پیشین خواننده را با خود به صورت خطی در تاریخ
همراه می‌کند، در بخش پنجم که “تاریخ تحلیلی ادبیات علمی‌تخیلی” نام دارد،
به بررسی تحلیلی و چگونگی رشد آن می‌پردازد و با طرح موضوعاتی مهم تلاش
می‌کند تا درک مخاطب را به سطحی بالاتر از علمی‌تخیلی ببرد. در این بخش با
مفاهیمی مانند دوره‌های خودآگاه و ناخودآگاه علمی‌تخیلی، ادبیات شبه
علمی‌تخیلی، تبادلات و تعاملات با گونه‌های دیگر ادبیات داستانی وغیره آشنا
می‌شوید.
بخش ششم با نام “چیستی و تعاریف ادبیات و اندیشه علمی‌تخیلی” بیشتر به مفاهیم و مطالب نظری می‌پردازد. در این بخش حدود ۱۰۰ تعریف از ادبیات و اندیشه علمی‌تخیلی از نویسندگان، منتقدان و کارشناسان ادبی ارائه و یکی یکی نقد می‌شوند. در ضمن با مفاهیم علم، ادبیات، شبه علم، فناوری، دانش، تخیل و اهمیت آن، مثلث ادبیات – علم – تخیل، و پیش ذهنیت یا پروتکل علمی‌تخیلی آشنا می‌شوید. شاید بتوان گفت که به علت تحول همیشگی این ژانر، تعاریف آن نیز پیوسته در حال تغییر است و به همین دلیل ارائه یک تعریف دقیق غیرممکن باشد.
مولف در بخش هفتم به “مضامین داستانی و زیرشاخه‌های ادبیات علمی‌تخیلی” می‌پردازد. در این بخش انواع شیوه‌های شاخه‌بندی داستان‌های علمی‌تخیلی معرفی می‌شوند و بعد بیش از ۱۰۰ مضمون و موضوع داستانی به طور بسیار مختصر مطرح می‌شوند. هر یک از این موضوعات می توانند خود عنوانی برای کتاب‌های چند صد صفحه ای باشند. از جمله مطالبی که در این بخش مطرح شده اند می‌توان به موضوعات زیر اشاره کرد:
فضا، سفر در فضا، زمان، سفر در زمان، حیات فرازمینی، زمینگونه سازی، مهندسی سیاره‌ای، بیگانه‌های فضایی، نخستین تماس، سفر به منظومه شمسی، مستعمره‌سازی فضا، استخراج معادن سیارک‌ها، جنگ‌های فضایی، جنگ‌افزارهای زمینی و فضایی، سفینه‌های فضایی، موتورهای پیش‌رانش فضایی، تله‌پورت کردن، سامانه رانش ضدجاذبه، خواب مصنوعی – هایبرنیشن – کرایونیک، سفر از کرمچاله‌ها، ماشین زمان، پلیس زمان، تاریخ‌های جانشین، دنیاهای موازی، دنیاهای گمشده، اتوپیاها و دیستوپیاها، کرونوتوپیا، فحایع زیست‌محیطی، بیماری‌های نابودگر، فاجعه‌های آخرالزمانی، انسان آینده، مهندسی ژنتیک، شبیه‌سازی و کلونینگ، تله‌پاتی، سایبورگ‌ها، سایبرپانک، ربات‌ها، اندروئیدها، بیونیک، هوش مصنوعی، ماشین‌ها و ربات‌های شورشی، فناوری نانو، دانشمندان دیوانه، حکومت واحد جهانی و …
بخش هشتم به بررسی “ادبیات علمی‌تخیلی در ایران” می‌پردازد. در این بخش به داستان‌های علمی‌تخیلی و شبه علمی‌تخیلی در ادبیات کهن اشاره می‌شود و مسیر رشد این گونه ادبی در تاریخ معاصر با دقت بیشتری بررسی و بسیاری از آثار تالیفی و ترجمه‌ای معرفی می‌شود. در عین حال به موضوعات دیگری چون سینما و فیلم علمی‌تخیلی و مجلات و گروه‌ها و انجمن‌ها و ناشران علمی‌تخیلی نیز پرداخته شده است. سپس نقاط قوت و ضعف رشد علمی‌تخیلی در ایران مورد نقد قرار می‌گیرد.
آخرین بخش کتاب با عنوان “مطالب متفرقه” به مطالبی می‌پردازد که نیاز به بررسی بیشتری داشته‌اند، از جمله تاثیرات اجتماعی ادبیات و اندیشه علمی تاخیر و تعامل متقابل دانشمندان در محیط‌های دانشگاهی با نویسندگان علمی‌تخیلی.
مطالب این کتاب متنوع می‌باشد و هر فصل دریچه‌ای را رو به شناخت ادبیات و اندیشه علمی‌تخیلی می‌گشاید. این کتاب در جشنواره قلم زرین ۱۳۹۷ به عنوان کتاب برتر پژوهشی سال ۱۳۹۶ مورد تقدیر قرار گرفته است. مطالعه این کتاب به تمام نویسندگان، دانشجویان رشته‌های ادبی و مهندسی، منتقدان ادبی و علاقه مندان به ادبیات علمی‌تخیلی توصیه می‌شود.