جایگاه و ارزش مقدمه معاهدات فضایی و هوایی

موضوع جایگاه و ارزش مقدمه معاهدات فضایی و هوایی، اگرچه منحصراً اختصاص به رشته حقوق هوافضا ندارد، ولی به چند دلیل حائز اهمیت بیشتر است.

حقوق هوافضا، به دلیل رشد و توسعه در بطن حقوق بین‎الملل، با معاهدات زیادی روبرو است. این معاهدات غالباً حاوی متنی ابتدایی، موسوم به مقدمه هستند که جایگاه و ارزش آن‌ها کمتر توجه اندیشمندان حقوق هوافضا را به خود جلب کرده است. قضاوت درباره جایگاه و اعتبار مقدمات این معاهدات، برای حل مسائل حقوق هوافضا و به‌ویژه موضوعات جدید صنعتی، بسیار مفید به نظر می‎رسد. البته از نتایج این بحث در دو صورت دیگر نیز می‎توان بهره‎ گرفت: نخست، از جهت اعمال معاهدات عام بر موضوعات هوافضایی؛ دوم، از جهت اعمال قوانین و مقررات ملی، چراکه اسناد ملی هم در مواقعی حاوی متنی ابتدائی یا مقدماتی هستند. چنین روشی را برخی قوانین هواپیمایی در پیش‌گرفته‌اند.

باری پیرامون این موضوع، چند پرسش وجود دارد. مقدمه چیست و حاوی چه چیزی می‎تواند باشد؟ آیا اعتبار و ارزش حقوقی دارد؟ اگر آری، تا چه اندازه؟ آیا ذاتاً ارزشمند است یا تنها ارزشی فرعی و کمکی  دارد؟

– مقدمه، متنی است که پیش از نخستین ماده یک سند حقوقی، می‎آید و می‎تواند عنوان مشخصی (همچون پیمان شیکاگو۱۹۴۴) داشته باشد یا بدون عنوان (همچون پیمان رم۱۹۵۲) بماند. این بیان یا تقریر ابتدائی، بنیان و یا هدف قانون را شرح می‎دهد و گاه ممکن است مبیّن منافع مشترک دولت‎ها، توفیقات به‌دست‌آمده و حتی یک یا چند اصل حقوقی باشد. در معاهدات فضایی و هوایی، مقدمات حجم کوتاه و مختصری دارند.

– اختلاف و نزاع درباره میزان ارزش و اعتبار مقدمه دامنه‎دار است. در این رابطه مجموعاً سه نظریه خرد و اتمی را می‎توان گزارش کرد: ۱) مقدمه به‌عنوان سمبل قانون، ۲) مقدمه برای تفسیر قانون، ۳) مقدمه همچون مواد قانون یا جان قانون.

در رویکرد نخست، مقدمه سند، اگر هیچ قدرت حقوقی نداشته باشد، قدرتی به‌شدت محدود دارد؛ در چنین رویکردی، مقدمات اغلب از عبارات انتزاعی استفاده می‎کنند و خیال‎های شاعرانه پرورش می‎دهند. گویی که مقدمه با ذکر مزیت قانون و متقاعد کردن مردم، قانون مربوطه را به مردم می‎فروشد. دیوان دادگستری اتحادیه اروپا در پرونده‎های مختلفی مقدمه قوانین اروپایی را فاقد نیروی حقوقی الزام‎آور توصیف کرده و اتکا بر آن را خواه به‌عنوان مبنایی برای انحراف یا عدول از مقررات قانون، خواه برای تفسیر آن مقررات، به شیوه‎ای آشکارا مغایر با عبارات مقررات، ناممکن خوانده است.

اما در رویکرد دوم، مقدمه وسیله‎ای است برای حل ابهامات و کمک به دادگاه جهت انتخاب تفسیری از میان تفاسیر متعدد و ممکن. ظاهراً دیوان عالی هند، در سال۱۹۷۳، از این نظر تبعیت کرده است. دیوان عالی بر این باور است که مقدمه قانون اساسی، جزئی از آن است و دارای نیروی حقوقی است و اگرچه هسته قانون اساسی را تشکیل می‎دهد ولی به‌تنهایی منبع اضافی و خود ایستایی برای حقوق نخواهد بود.

اگرچه دو رویکرد نخست اندکی به هم نزدیک‎اند ولی رویکرد سوم کاملاً از آن دو فاصله می‎گیرد. در این رویکرد، مقدمات نه‌فقط خود نیروی حقوقی الزام‎آور دارند و به‌عنوان منبعی مستقل برای حقوق و تعهدات به شمار می‎روند، بلکه در رأس هرم هستند و موقعیت بالاتری را ازنظر مرتبه نسبت به مواد قانون تصرف کرده‎اند.

گمان می‎رود که کنوانسیون وین در خصوص حقوق معاهدات۱۹۶۹ با انتخاب رویکرد دوم، به‌تمامی این مباحث نظری (البته در مقیاس حقوق معاهدات) پایان داده است، زیرا بر پایه این کنوانسیون، معاهده باید با حسن نیت و مطابق بامعنای معمولی که به اصطلاحات معاهده در سیاق آن‌ها و در پرتوی مقصود و هدف آن (معاهده) داده می‎شود، تفسیر شود. ازنقطه‌نظر تفسیر معاهده، سیاق معاهده، علاوه بر متن، مقدمه آن را هم دربر می‎گیرد.

ولی به نظر می‎رسد که هیچ‌یک از سه نظریه فوق، کامل نیستند و به‌طور خاص، کنوانسیون وین درصدد بیان نوعی اَماره قانونی است؛ یعنی وین بر مبنای غلبه، فرض قابل بازگشت (revocable presumption) را بر این گرفته است که مقدمه یک معاهده می‎تواند وسیله‎ای برای تفسیر معاهده باشد. رویکرد موضوعی به مقدمات، نظریه چهارمی است که نویسنده مدافع آن است. در پرتوی این نظریه است که می‎توان اعتبار مقدمه معاهدات هوایی و فضایی را موردسنجش قرارداد. عناصر این رویکرد، به شرح ذیل است:

۱- نگاه تاریخی به نحوه تدوین مقدمه: بر این اساس، باید دید که آیا مقدمه همانند سایر مواد معاهده و در کنار آن مواد، مورد مذاکره و توجه دولت‎ها قرارگرفته یا بعد از اتمام مذاکرات مربوط به مواد معاهده، تدوین و ضمیمه معاهده شده است؟

۲- محتوای معاهده: محتوای معاهده، فاکتور بسیار مهمی به شمار می‎رود؛ بی‎گمان مقدمه اگر مبیّن هدف معاهده باشد، به‌سختی می‎توان آن را نادیده گرفت، زیرا چه تفاوتی دارد که این هدف ذیل یک ماده مشخص بیاید یا در مقدمه به آن اشاره شود؟ نفی صورت‎گرایی و فرمالیسم حقوقی. به نحو همین، اگر مقدمه حاوی یک یا چند اصل حقوقی باشد، به‌سادگی نمی‎توان آن را کنار گذاشت.

۳- نوع گزاره‎: نوع گزاره نیز اهمیت فراوان دارد. حقوق برای گزاره‎های هنجاری بیش از گزاره‎های توصیفی ارزش و احترام قائل است و ازاین‌جهت باید دید که مقدمه معاهده حاوی چه نوع گزاره‎هایی است. به‌ویژه گزاره‎های هنجاری جدیت بیشتری نسبت به گزاره‎های توصیفی دارند و خود نوعی حکم قانونی به‌حساب می‎آیند.

۴- اصلاح‌ناپذیر بودن مقدمه: اصلاح‎ناپذیر بودن یک مقدمه، بیشترین ارزش و اعتبار را به آن می‎دهد و بهترین دلیل تفوق مقدمه بر مواد معاهده و بنیادین بودن مندرجات آن تلقی می‎شود. چنین فاکتوری می‎تواند مقدمه را به‌عنوان منبعی مستقل و اضافی برای حقوق و تعهدات توصیف کند.

۵- توجه به‌قاعده تفسیری هر معاهده: باید دید که استناد به مقدمه و استفاده از آن، تا چه اندازه باقاعده تفسیری مندرج در معاهده سازگار است و آیا معاهده مربوطه صرفاً به یک قاعده تفسیری ویژه رضایت داده است؟ البته همه معاهدات قاعده تفسیری مخصوص ندارند.

۶- توجه به ایمنی و امنیت هوایی: این فاکتور برای حقوق هوافضا بیشترین اهمیت را دارد، زیرا استناد به مقدمات نباید ایمنی و امنیت هوانوردی را با خطر روبرو کند.

۷- اوضاع‌واحوال قضیه: اوضاع‌واحوال قضیه نیز سهم مهمی در این رابطه دارند؛ در هر مورد باید دید که تا چه اندازه استناد به مقدمات و استفاده از آن‌ها برای حل مسئله ضروری است.

– بعد از ضرورت نگاه موضوعی به مقدمه معاهدات، این مسئله باقی می‎ماند: نویسندگان و محاکم تا چه میزان از مقدمه معاهدات فضایی و هوایی برای توجیه نظرات خود بهره‎ گرفته‎اند؟

باید گفت، در حال حاضر، استفاده از مقدمه معاهدات فضایی و هوایی و استناد به آن‌ها، به‌عنوان یک روش تفسیری در آثار برخی نویسندگان دیده می‎شود که ازجمله می‎توان به تفسیر معنای شی‌ء فضائی در کنوانسیون مربوط به مسئولیت بین‎المللی در مورد خسارت وارده به‌وسیله اشیای فضائی و همچنین استناد به اصل جبران خسارت، مندرج در مقدمه پیمان یکسان‌سازی برخی مقررات حمل‌ونقل هوایی بین‎المللی مونترال۱۹۹۹، اشاره کرد. به‌هرحال مطالعات و تحقیقات دیگری برای تحصیل نتایج بهتر و بیشتر لازم است تا معلوم شود که در عمل دادگاه‎ها چه مقدار از مقدمه معاهدات فضایی و هوایی برای آبرومند کردن آرای خود استفاده‎ کرده‎اند.