کاظم کوکرم: از زمان تشکیل کمیته سازمان ملل در امور استفاده صلح‌آمیز از فضا (CUPUOS سرواژه United Nations Committee on the Peaceful Uses of Outer Space) در سال ۱۹۵۹ قریب به ۶۰ سال می‌گذرد. درست در ایامی که شوروی سابق یکی پس از دیگری قفل درهای فضا را با کلید فناوری می‌گشود، پرتاب ماهواره اسپوتنیک-۱ (Sputnik 1) غرور امریکایی‌ها را به محاق برد. اندکی بعد آمریکایی‌ها در رقابت با شوروی ماهواره اکسپلورر-1 (Explorer 1) را در مدار زمین قرار دهند و به این ترتیب رقابت‌های شرق و غرب وارد دوران تازه‌ای شد. در آن زمان و در شرایطی که به نظر می‌رسید امریکا همواره یک گام عقب‌تر از شوروی سابق در عرصه فضایی است، اوضاع به گونه‌ای رقم خورد که امریکایی‌ها بحث حقوق فضا در سطح بینالمللی را در سازمان ملل مطرح کردند و به این ترتیب نخستین بحث‌ها در تدوین و تصویب حقوق بین‌الملل در عرصه فضا مطرح شد. نخست تعداد محدودی از کشورها در قالب کمیته سازمان ملل در امور استفاده صلح‌آمیز از فضا (کوپوس) در بحث تدوین حقوق بینالمللی فضا وارد شدند. کوپوس رکن فرعی مجمع عمومی سازمان ملل متحد است و اکنون ۶۰ کشور عضو این کمیته هستند که خود دارای دو زیر کمیته حقوقی و فنی است.
وظیفه کوپوس
وظیفه کوپوس – که مدیریت آن بر عهده دفتر امور فضایی ملل متحد است – ایجاد همکاری بینالمللی در جهت استفاده صلح‌آمیز از فضای بیرونی جو زمین زیر نظر سازمان ملل متحد است تا فعالیت‌های تحقیقاتی را تشویق کند، دانش فضای بیرونی جو را گسترش دهد و مشکلات پیش آمده در هنگام اکتشافات فضایی را برطرف کند.
کمیته سازمان ملل در امور استفاده صلح‌آمیز از فضا اکنون به پنج معاهده زیر نظارت میکند: ۱) پیمان فضایی ماورای جو. ۲) پیمان نجات فضانوردان. ۳) پیمان پذیرش مسئولیت فعالیت‌های فضایی. ۴) پیمان ثبت جزئیات اجسام پرتاب شده به فضا و ۵) پیمان ماه.
گفتنی است تمام مستندات مربوط به این شورا و زیرمجموعه‌های آن از طریق وبگاه unoosa.org در دسترس است.
مسئله انفعال ایران در بحث معاهدات حقوق فضا
با وجود اینکه ایران از سال‌ها پیش جزو کشورهای امضاکننده معاهدات کوپوس بوده است، در نهایت به تصویب برخی از این پیمان‌ها تن نداده است. کارشناسان برجسته و فعال در عرصه فضایی کشور معتقدند مسئله مهمی وجود دارد و آن این است که همواره کشور ما با الزامات و قوانین بینالمللی در زمینه حقوق فضایی از جنبه دفاعی یا انفعالی برخورد کرده است. به عبارت دیگر همیشه موضع تهدید و دفاعی در برابر تصویب و پیوستن به این معاهدات داشته‌ایم و در کل از نظر نهادهای تصمیم‌گیرنده در کشور ما، قوانین بینالمللی در حوزه فضا در ابتدای امر همواره نوعی تهدید برای ما فرض شده است. در واقع رویکرد ما در مواجهه با بحث حقوق فضایی همواره این بوده است که قوانین را ابتدا امضا نمی‌کنیم، سازمان‌های داخلی تصویب هر معاهده‌ای را به ضرر کشور مطرح و مخالفت می‌کنند تا اینکه چند سال می‌گذرد و در نهایت همه ما آن معاهدات را می‌پذیریم.
این در حالی است که معمولا قوانین مربوط به حقوق فضا در مجمع عمومی سازمان ملل با اجماع کشورها تصویب می‌شود و گاهی چند مخالف انگشت‌شمار در آن میان وجود دارد (که معمولا ما هم جزو آنهاییم!). اما وقتی با اجماع جهانی مواجه می‌شویم در نهایت آن را می‌پذیریم.
چرا ایران نقش موثری در تدوین حقوق فضا ندارد؟
به اعتقاد کارشناسان علت ایجاد چنین وضعی به انفعال کشور ما و نمایندگانی برمی‌گردد که به مجامع بینالمللی و موثر فعال در تدوین حقوق فضا اعزام می‌شوند. وقتی معمولا در مورد تصویب قوانین و پیمان‌نامه‌های جدید پیشنهاددهنده نیستیم و حضور فعال در عرصه بینالمللی نداریم، نتیجه این می‌شود که موضع منفعلانه‌تری نسبت به کشورهای پیشرو در عرصه حقوق فضا داریم. نباید فراموش کنیم که در حال حاضر برای مثال در مجلس کمیسیونی مربوط به حقوق فضا نداریم یا در وزارت خارجه بخشی مربوط به بررسی حقوق و قوانین فضا نداریم.
از طرف دیگر نخبگان و نمایندگان ایران معمولا در مجامعی که در زمینه قوانین بینالمللی مطالعه و بررسی می‌کنند حضور ندارند. بعلاوه تشکیلاتی هم در کشور نداریم که بطور جدی در زمینه آموزش و تربیت نظریه‌پردازان و کارشناسان در حوزه حقوق فضا فعال باشد تا وقتی این نمایندگان در مجامع بینالمللی شرکت می‌کنند، ابتکارات خوب ارائه دهند. به نحوی که با پیشنهادهای ایشان و تصویب آنها در قالب قوانین بینالمللی، هم منافع ایران تامین شود و هم وجوه مثبت آن پیشنهادها برای دیگر کشورها به نحوی باشد که مورد اقبال نمایندگان سایر کشورها نیز واقع شود.
به اعتقاد بسیاری از ناظران، اشکال مهم دیگری که موجب انفعال ایران در بحث حقوق فضا شده است به شیوه انتخاب و اعزام نمایندگانی برمی‌گردد که برای شرکت در این مجامع انتخاب می‌شوند. این مشکلی موروثی و چند ده ساله است که به نقص در فرایند تعیین نمایندگان ایران و بی‌ثباتی آنها برای حضور در مجامع بینالمللی برمی‌گردد. در نتیجه بیشتر نمایندگانی که در این مجامع شرکت می‌کنند از آنجا که تخصص بالا و اطلاعی از سابقه موضوع ندارند، نمی‌توانند به صورت فعال در مجامع در بحث‌ها مشارکت و از حقوق کشورمان دفاع کنند. کارشناسان علت این امر را در دولتی بودن ساختارهای ما می‌دانند.
باید توجه داشت که معمولا نمایندگانی که از برخی کشورهای پیشرو در این مجامع شرکت می‌کنند دولتی نیستند. آنها معمولا در قالب سازمان‌های بین‌الدولی مانند ناسا و آژانس‌های فضایی نمایندگان خود را در مجامع شرکت می‌دهند.
در حالیکه واقعیت تلخ این است که هر بار مدیران دولتی سازمان‌ها تغییر می‌کنند، لاجرم فهرست نمایندگان اعزامی ما برای شرکت در مجامع بینالمللی دستخوش تغییر و تحول می‌شود که این امر ممکن است دلایل متنوعی داشته باشد. از جمله این که امکان حضور در ماموریت خارجی برای کارکنان بیشتری فراهم شود! به این ترتیب در مجامع بینالمللی مختلف درحوزه حقوق فضا، کارشناسان گوناگونی به نمایندگی از کشور ما شرکت می‌کنند، در حالی که ممکن است حضور آن نماینده هیچ نفعی برای ما در بر نداشته باشد.
در یک نگاه کلی به نظر می‌رسد که ما اساسا به موضوع مشارکت موثر در مجامع بینالمللی برای دفاع از حقوق فضایی کشورمان به‌طور جدی نگاه نکرده‌ایم و از همین روست که بدون برنامه‌ریزی دقیق صرفا نماینده‌ای اعزام می‌کنیم که حضور یا عدم حضورش، گاه سود یا زیان خاصی برای ما به دنبال نخواهد داشت.
چطور می‌توان شرایط انفعال فعلی‌مان را به سود کشور تغییر داد؟
راهکار غلبه بر معضل انفعال و نداشتن ابتکار ما این است که سرفصل جدیدی در مجلس و وزارت خارجه و دیگر نهادهای تصمیم‌ساز کشور در بحث فضا و دفاع از حقوق کشورمان داشته باشیم تا این موضوع را با جدیت بررسی کنند و برای به دستیابی به حقوق حداکثری کشور در این زمینه برنامه‌ریزی کنند. کارشناسان معتقدند اگر نهاد تخصصی در این زمینه در مجلس و وزارت خارجه ایجاد شود و از آن مسئولیت خواسته شود می‌توانیم به بهبود اوضاع امیدوار باشیم تا به این ترتیب کارها تخصصی و پایدار شود.
در حال حاضر معمولا برای شرکت در مجمع بینالمللی حقوق فضا، یک نفر از وزارت خارجه، یک نفر از سازمان فضایی ایران و اخیرا هم یک نفر از بخش دفاعی شرکت کرده است. این در حالی است که از کشوری چون ایالات متحده چیزی حدود ۴۰ نفر شرکت میکند. بسیاری از آنها در بیرون از محل برگزاری مجمع حضور دارند و همزمان با بحث‌هایی که در مجمع به پیش می‌رود مشغول مطالعه و بررسی داده‌ها هستند. هر یک از نمایندگان شرکت‌کننده در موضوعی متخصص هستند و این در شرایطی رخ می‌دهد که افرادی که در نشست شرکت می‌کنند، اصولا کارشناسانی صاحب‌نام و شاخص هستند که در سطح بینالمللی برای نمایندگان کشورها سرشناس بوده و نظرات و پیشنهاداتشان معمولا با اقبال و همراهی نمایندگان سایر کشورها همراه می‌شود.
باید توجه داشته باشیم که روند فعالیت‌های فضایی جهان در شرایط کنونی در مسیر قانونی‌شدن فعالیت‌ها به صورت بینالمللی است. نماینده هر کشوری که در این مجامع شرکت میکند، به دنبال این است که منافع کشور خودش را تامین کند و اتفاقا در بیشتر موارد با مشارکت موثر در مجمع تلاش میکند قوانین طوری تنظیم شود که کشورهای دیگر نتوانند منافع آنها را تهدید کنند.
مسئله مهم دیگر از نگاه کارشناسان فضایی کشور این است که ایران باید حضور فعال در پیمان‌های غیر از سازمان ملل هم داشته باشد. مثلا باید نماینده ما در سازمان‌های تخصصی که در حوزه‌های مختلف تشکیل شده است حضور داشته باشد. باید در نظر داشت که حوزه فضایی به شدت فناور، پرهزینه، زمان‌بر و پیچیده است. در چنین شرایطی برای پیشرفت در حوزه فضایی باید قدرت یادگیری‌مان را افزایش دهیم و ریسک آن را هم بپذیریم.
به اعتقاد کارشناسان راه حل رفع مشکل انفعال ما در مسائل بینالمللی فضایی در این است که ارتباطاتمان در زمینه فناوری فضایی را با دیگر کشورها بیشتر کنیم: مراکز تحقیقاتی مشترک ایجاد کنیم، پروژه‌های مشترک با کشورهای پیشرفته تعریف کنیم و شبیه سیاستی که گاهی خودروسازها در انتقال دانش و فناوری به مجموعه خود انجام می‌دهند، دوره‌های دانشگاهی مشترک با همکاری کشورهای پیشرفته در زمینه فضا تعریف کنیم تا جایگاه بینالمللی با در عرصه فضایی جهان هر چه بیشتر محکم شود.
ما برای پیشرفت هر چه بیشتر در دانش فضایی لازم است از انجام پروژه‌های پراکنده فاصله بگیریم، جایگاهی را در حوزه فضا برای خود تعریف کنیم، هدفمند روی موضوع خاصی متمرکز شویم و در سایز حوزه‌ها هم با کشورهای دیگر همکاری کنیم تا شاهد اتفاقات موثرتری در عرصه بینالمللی برای توسعه بخش فضایی کشور و مشارکت موثرتر در عرصه تدوین قوانین حقوق فضا داشته باشیم.
در مجموع مطلب خوبی است.