با مشاهده عبارت «پزشکی ماهوارهای» چه تصویری به ذهن شما متبادر می‌شود؟ احتمالا مانند تصویر زیر، پزشکی که از درون صفحه نمایش رایانه برای بیماری شما دارو تجویز می‌کند و این ارتباط زنده دوطرفه را مرهون ماهواره‌های مخابراتی هستید.
این تصور، تصور غلطی نیست اما پزشکی ماهوارهای که در چند سال اخیر جان صدها نفر را نجات داده است، شامل مفهوم و کاربردهای گسترده‌تری می‌باشد. پیش از توضیح این موارد، بهتر است به مفهوم سلامت الکترونیک (e-Health) اشاره کنیم که پزشکی ماهوارهای یکی از زیرمجموعه‌های آن محسوب می‌شود.
آیا با پزشکی هوافضا آشنایی دارید و شرایط پزشک فعالیت هوافضا در ناسا را می‌دانید؟ کلیک کنید و مطلب جامع ما را در این باره بخوانید.
سلامت الکترونیک که قدمت آن به سال ۱۹۹۹برمی‌گردد، شامل استفاده از ابزار الکترونیک و دیجیتال در راستای سلامت انسان است که شاخه‌های زیادی از جمله ثبت الکترونیکی اطلاعات مربوط به وضعیت سلامت، تجهیز و ارسال نسخه پزشکی به صورت الکترونیکی، پزشکی از راه دور، استفاده از تلفن همراه به عنوان وسیله‌ای برای بررسی علائم بیمار و…. دارد.
ارائه خدمات سلامت الکترونیک در مناطق دورافتاده، مکان‌هایی که اینترنت و حتی نیروی متخصص به سختی پیدا می‌شود و معمولا مبدأ شیوع بیماری‌های فراگیر هستند، امری بسیار دشوار است. اما با ظهور ماهواره‌های مخابراتی و اینترنت ماهوارهای، دسترسی سریع به کمک‌های بشردوستانه و اطلاعات پزشکی مورد نیاز، بدون توجه به دورافتادگی و میزان توسعه‌یافتگی فراهم شده است.
۰.۳ پزشک به ازای هر ۱۰۰۰ نفر جمعیت!
برای روشن‌تر شدن اهمیت پزشکی ماهوارهای ذکر این نکته خالی از لطف نیست که در آفریقای جنوبی به عنوان یکی از ثروتمندترین کشورهای قاره آفریقا به ازای هر ۱۰۰۰نفر جمعیت، ۰.۸پزشک وجود دارد. این آمار در کشورهای ضعیف‌تر، اوضاع وخیم‌تری نیز پیدا می‌کند؛ برای مثال در تانزانیا به ازای هر ۱۰۰۰نفر ۰.۳ پزشک وجود دارد. این در حالی است که در کشورهای توسعه‌یافته به طور متوسط برای هر ۱۰۰۰نفر جمعیت ۳پزشک موجود است.
برای پر کردن این خلاء دانش پزشکی و نیروی متخصص، راه حل‌های مختلفی مثل اعزام پزشک از سوی سازمان‌های بین‌المللی یا تاسیس بیمارستان و مراکز آموزش پزشکی وجود دارد؛ اما استفاده از ماهواره‌های مخابراتی موجود و تجهیز مراکز درمانی بومی به آنتن‌های ماهوارهای شاید کم‌هزینه‌ترین راه حل پیش رو باشد.
پزشکی ماهوارهای چگونه می‌تواند کمک کند؟
در تصویر فوق طرحواره‌ای از ساز و کار پزشکی ماهوارهای مشاهده می‌شود. در یک سمت بیمار یا دکتری در یک درمانگاه محلی در منطقه‌ای دورافتاده قرار دارد که نیاز به تجویز یا مشاوره پزشکی دارد و در طرف دیگر دکتر متخصص یا بانک داده‌ای وجود دارد که اطلاعات و دستورالعمل‌های لازم را از طریق مخابرات ماهوارهای به طرف اول ارسال می‌کند.
ارتباط هر دو طرف با ماهواره مخابراتی نیز از طریق آنتن‌های ماهوارهای برقرار می‌شود. به کمک این مجموعه می‌توان در مناطقی که به اینترنت به شکل متداول دسترسی ندارند، خدمات آموزشی پزشکی ارائه کرد. پرسنل درمانگاه‌های محلی می‌توانند از خدمات پزشکی ماهوارهای در جهت افزایش مهارت‌های خود استفاده کرده و بیماران نیز می‌توانند اطلاعات لازم را برای خودمراقبتی کسب کنند.
با این فناوری، جدیدترین پیشرفت‌های علم پزشکی می‌تواند به سرعت در اختیار همه مردم جهان قرار بگیرد و در واقع پزشکی ماهوارهای پتانسیل تبدیل شدن به یک ابزار آموزشی قدرتمند را دارد. پزشکی ماهوارهای با اینکه تاکنون در برخی موارد به کار گرفته شده، هنوز یک زمینه نوظهور برای خدمات ماهوارهای محسوب می‌شود.
با این حال برخی از استفاده‌های بالقوه و بالفعل آن عبارتند از نظارت از دور بر بیماران در منزل، کنفرانس ویدیویی بین دکترها و پرستاران در بیمارستان‌ها و درمانگاه‌های مناطق دورافتاده و پزشکان حاذق و متخصص، جمع‌آوری و ارسال اطلاعات پزشکی از جمله اندازه‌گیری میزان گلوکز، ضربان قلب و وزن از درمانگاه محلی به بیمارستان پیشرفته برای بررسی بیشتر و همچنین نظارت بر بیماری‌های بومی و واگیردار در هر منطقه مورد نظر.
SATMED نمونه‌ای موفق از پزشکی ماهوارهای
به عنوان یک نمونه از پزشکی ماهوارهای، می‌توان به پلتفرم ستمد (SATMED) متعلق به شرکت لوکزامبورگی SES اشاره نمود.
این پلتفرم سلامت الکترونیک که بر پایه خدمات ماهوارهای توسعه داده شده، از اینترنت ماهوارهای برای حل کردن چالش‌های موجود در زمینه به اشتراک‌گذاری اطلاعات پزشکی استفاده می‌کند. ستمد با پشتیبانی دولت لوکزامبورگ ابزارها و برنامه‌هایی را برای انجام وظایف متداول در اختیار پزشکان و پرستاران قرار می‌دهد. این پلتفرم تاکنون در مواردی مورد استفاده عملیاتی نیز قرار گرفته است.
برای مثال یک بیمارستان در کشور سیرالئون از پلتفرم ستمد به عنوان ابزار ارتباطی بین پزشکان بومی و دکترهای متخصص در کشور آلمان برای انتقال تجربیات بهره می‌برد؛ در غرب آفریقا و به طور مشخص کشور بنین این پلتفرم برای آموزش نحوه زایمان در بیمارستان مورد استفاده قرار می‌گیرد و در کشور بنگلادش، بیمارستان‌های شناور سیار شرکتی به نام فرندشیپ (FRIENDSHIP) به کمک پلتفرم ستمد مشاوره‌های پزشکی و خدمات پزشکی از راه دور را در اختیار بیماران قرار می‌دهند.
نتیجه نهایی این خدمات، توسعه سامانه‌های بهبودیافته مراقبت سلامت در سطح محلی، منطقه‌ای و ملی می‌باشد.
آینده‌ای روشن در انتظار پزشکی ماهوارهای و سطح سلامت جوامع
مخابرات ماهوارهای، در شرایط فعلی که هنوز ابرمنظومه‌های ماهواره‌های مخابراتی مدار LEO هم به صورت رسمی آغاز به کار نکرده‌اند، درصد اتصال مردم جهان به اینترنت را افزایش داده است. اگر این شیوه ارتباطی نسبتا نوظهور را بتوان برای به اشتراک‌گذاری اطلاعات پزشکی استفاده کرد، خدمات حوزه سلامت با پیشرفت‌های گسترده‌ای مواجه خواهند بود و در نتیجه کیفیت زندگی در مقیاس جهانی افزایش خواهد یافت.
پزشکی ماهوارهای ظرفیت به کار گرفته شدن در تمامی تاسیسات مربوط به سلامت، از بیمارستان‌ها و دانشکده‌های پزشکی گرفته تا برنامه‌های ارتقاء سلامت ملی و بین‌المللی را دارد. وقتی پزشکی ماهوارهای موقعیت خود را در جوامع پزشکی تثبیت کند، دیگر لازم نیست متخصصین حوزه سلامت برای ارتباط با پزشکان، پرستاران و بیماران مناطق دورافتاده نگران ارتباط اینترنتی ضعیف باشند.
علاوه بر این، شاخه سلامت الکترونیک برای تمامی مردم مقرون به صرفه‌تر و کاربرپسندتر خواهد شد. برای دستیابی به ظرفیت کامل این آینده درخشان، نیاز است که سه عامل موثر به صورت موازی پیش برده شوند: گسترش پوشش ماهواره‌های مخابراتی، افزایش برنامه‌های توسعه‌یافته برای استفاده پزشکان و بیماران در زمینه پزشکی ماهوارهای و افزایش تعداد بیمارستان‌ها و درمانگاه‌های شرکت‌کننده در پروژه‌های پزشکی ماهوارهای.