رئیس سازمان فضایی ایران گفت: «با تأسیس نخستین اپراتور ماهوارهای کشور، توزیع و فروش پهنای باند ماهوارهای، دسترسی به اینترنت، ارائه خدمات صوتی، تصویری و پخش همگانی روی ماهواره به بخش خصوصی واگذار میشود.»
به‌تازگی اخباری از اعطای نخستین پروانه اپراتور ماهوارهای در کشور به گوش می‌رسد. این تصمیم که در دوره جدید فعالیت سازمان فضایی ایران گرفته‌شده است بخشی از رویکرد جدید این سازمان در کاربردی کردن دستاوردهای فضایی برای مردم و مشارکت بخش خصوصی در زنجیره فضایی است.
تاکنون جزییاتی از این تصمیم منتشرنشده که مرتضی براری رئیس سازمان فضایی ایران و معاون وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات در گفت‌وگوی تفصیلی از برنامه‌های آینده مخابرات فضایی در کشور و خروج توزیع و فروش اینترنت ماهوارهای از انحصار دولت خبر داده است.
ارتباطات ماهوارهای نسبت به ارتباطات کابلی و مایکرویوی مزیت دارد
در سال‌های اخیر شاهد توجه به مخابرات فضایی در کشورهای پیش‌رو هستیم که این موضوع در ایران چندان موردتوجه نبوده است. مخابرات فضایی چیست و کاربرد آن در چه علومی اهمیت دارد؟
براری: «به‌صورت کلی سه شیوه مرسوم برای برقراری ارتباطات وجود دارد. ارتباطات از طریق شبکه کابلی و فیبری، ارتباطات از طریق شبکه مایکرویو و ارتباطات از طریق شبکه ماهوارهای. در این دسته‌بندی، ارتباطات ماهوارهای، شامل ارسال و دریافت تصویر، پیام و داده از طریق ماهواره بوده که نسبت به دو روش دیگر دارای مزایای متعدد و البته معایبی است. در حال حاضر عمده ارتباطات ماهوارهای از طریق ماهواره‌های مخابراتی که در مدار زمین آهنگ تقریباً ۳۶۰۰۰کیلومتری چرخش می‌کنند و همواره ازنظر ناظر زمینی مکان ثابتی دارند، انجام میپذیرد که در تمام فضای ماوراء جو، این مدار دارای این ویژگی منحصربه‌فرد است و به همین دلیل طی دهه‌های اخیر موردتوجه ویژه کشورهای مختلف برای سرمایه‌گذاری و بهره‌برداری قرارگرفته است. امری که در کشور ما کمتر در تیررس سرمایه‌گذاران بوده است.
در مخابرات فضایی با توجه به نوع فناوری مورداستفاده، مسلماً علوم و تخصص‌های مختلفی مانند کنترل، الکترونیک، مخابرات، مکانیک گرایش‌های سازه، سیالات، هوافضا، مدیریت سامانه‌ای و غیره دخیل و درگیر هستند.»
سرمایه‌گذاران بین‌المللی در حال سرمایه‌گذاری روی ارتباطات ماهوارهای هستند
اساساً استفاده از مخابرات فضایی برای ارتباطات ضرورت دارد یا یک انتخاب است؟
براری: «ابتدا باید مزیت مخابرات فضایی و نقش مخابرات فضایی در رشد اقتصادی را بررسی کرد و سپس وارد بحث ضرورت آن شد.
باوجود گرایش سریع و گسترده کشورهای مختلف در طی دهه‌های اخیر به استفاده از زیرساخت ارتباطی ماهوارهای، عملاً با تغییر فناوری ارتباطی زمینی بخصوص با استفاده گسترده از شبکه فیبر نوری در تمامی کشورها از یک‌سو و از سوی دیگر انتقال ترانزیت ارتباطی بین کشورها از ماهواره به شبکه فیبر، سهم ارتباطات ماهوارهای از کل ارتباطات کشورها کاهش‌یافته است. بااین‌وجود، ماهواره‌ها بدون شک بخش کلیدی ارتباطات مخابراتی آینده دنیا خواهند بود و به دلیل مزیت‌هایی که نسبت به رقبای زمینی خوددارند، در ارائه سرویس‌های ارتباطی جدید ازجمله سرویس‌های نسل۵ (5G) و همچنین اینترنت اشیاء (IOT) نقش‌آفرینی جدی خواهند کرد. به همین دلیل بسیاری از اپراتورها و شرکت‌های بین‌المللی سرمایه‌گذار در حوزه ارتباطات ماهوارهای صحبت از طرح‌های توسعه‌ای گسترده خود در سال‌های آتی می‌کنند.
بر این اساس مزیت اصلی ارتباطات ماهوارهای، جلوگیری از سربار شبکه، کاهش نیاز به‌کارگیری راهکارهای پرهزینه و نیز کاهش نیاز به زیرساخت زمینی در مناطق روستایی و دورافتاده و صعب‌العبور‌است. همچنین ارتباطات ماهوارهای دارای تضمین برقراری شبکه در زمان بلایای طبیعی هستند. برای ایجاد یک ارتباط ماهوارهای نیازی به زیرساخت‌های عمرانی و ساختمانی گسترده نیست و می‌توان به‌سرعت از پایانه‌های ماهوارهای بهره‌برداری کرد.»
منظومه‌های ماهوارهای تأخیر کمتر و پهنای باند بیشتر را فراهم می‌کنند
مخابرات فضایی چه کاربردهای ملموسی در زندگی مردم می‌تواند داشته باشد؟
براری: «در حال حاضر سرویس پخش همگانی یکی از سرویس‌های عمده ماهواره‌های مخابراتی است و از این طریق پخش زنده مسابقات مختلف ورزشی و انتقال مدیا در دنیا صورت میپذیرد. مثلاً اس.ان.جی‌ها (SNG) ها این قابلیت را به خبرنگاران می‌دهند تا گزارش‌ها خود را در سرتاسر جهان تهیه‌کرده و آن‌ها را از طریق ماهواره و خیلی سریع در اختیار عموم مردم قرار دهند. این گستره از یک خبرنگار با یک دوربین فیلم‌برداری در مناطق جنگی گرفته تا یک گروه کامل تولید و مجهز را دربرمی گیرد.
ماهواره‌ها می‌توانند دسترسی به فنّاوری پهن باند (broadband) را سریع‌تر کرده و همچنین استفاده از این فنّاوری را در مناطق دوردست امکان‌پذیر سازند. فنّاوری جدید مانند ماهواره‌های باند کی‌ای (Ka)، خدمات سریع‌تری ،تا ۲۲ Mbit/s، را نسبت به فنّاوری باند وسیع دی.سی.ال (DSL) برای کاربران خانگی ارائه می‌دهند. منظومه‌های ماهوارهای اوپن‌وب، اسپیس ایکس، کویکا (OneWeb) ،(SpaceX) ، (Quica) و غیره حتی می‌تواند، تأخیر کمتر و پهنای باند بیشتری را نیز در آینده فراهم کنند.
برای انتقال اطلاعات همیشه نیازمند به یک شبکه انتقال امن و باقابلیت بالا هستیم و به‌خصوص در مناطقی که با محدودیت ارتباطی مواجه هستیم، برای راه‌اندازی این شبکه نیاز به‌صرف هزینه بالا برای ایجاد و نگهداری شبکه و زیرساخت‌های آن خواهیم بود که ارتباطات ماهوارهای با صرف هزینه پایین امکان برقراری ارتباطات حتی در مناطق صعب‌العبور را در اختیار ما می‌گذارد مانند ایجاد شبکه برای ارائه سرویس‌های بانکی، مانیتورینگ و اتصال ایستگاه‌های گاز، اتصال سایت‌ها و سکوهای نفتی، کنترل نیروگاه‌ها و پست‌های فشارقوی.
امروزه تقاضا برای اینترنت در پروازها در حال رشد است و ماهواره‌ها فناوری کلیدی برای ارائه این سرویس هستند. در حال حاضر حدود ۲۰-۱۵درصد از هواپیماهای تجاری و بازرگانی از خدمات باند وسیع هوایی مانند دسترسی به اینترنت در طول سفر استفاده می‌کنند. ناوبری عمومی، کنترل ترافیک جاده‌ای، کنترل مرزها، تأمین امنیت عمومی و بسیاری دیگر از کاربردهای این فناوری را می‌توان مثال زد که اهمیت فناوری ماهواره را روشن می‌کند.
آنچه بر اساس گزارش‌ها بین‌المللی قابل رصد است، رشد چشمگیر سهم سرویس‌های داده‌ای در مقایسه با سرویس‌های پخش همگانی از طریق ماهواره بوده که نویددهنده اقتصاد بسیار جذاب و روشنی برای آن است.»
صنعت مخابرات فضایی فقط خرید ماهواره نیست بلکه تعریف زنجیره ارزش است
الگوی دنیا برای ارائه خدمات ارتباطی ماهوارهای چگونه بوده و در ایران وضعیت چگونه است؟
براری: «صنعت مخابرات فضایی فقط شامل خرید یک یا چند ماهواره نیست بلکه باید این موضوع در قالب یک زنجیره ارزش تعریف شود که شامل توسعه‌دهندگان و سازندگان سامانه‌های زمینی و فضایی و اپراتورهای پرتاب در بالادست زنجیره و شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات ارزش‌افزوده و کاربران در پایین‌دست زنجیره است. امروزه در زنجیره ارزش ماهواره‌های مخابراتی، کلیدی‌ترین حلقه این زنجیره، در دست اپراتورهای ماهوارهای هستند که بر اساس نیازها و خدمات در پایین‌دست زنجیره با سازندگان در بالادست زنجیره در ارتباط هستند و تکمیل‌کننده این زنجیره با بالاترین ارزش‌افزوده محسوب می‌شوند.
جالب‌توجه اینکه امروزه در دنیا، زنجیره ارزش ارتباطات ماهوارهای در مقایسه با سایر حوزه‌های فضایی در عالی‌ترین سطح بلوغ قرار داشته و به‌صورت کاملاً تجاری و اقتصادی فعالیت می‌کنند به‌نحوی‌که دولت‌ها در این امر کمترین نقش‌آفرینی رادارند. البته برای کشور ما که دارای تجربه کمتری در این زمینه‌هاست، فاصله قابل‌توجهی با این وضعیت داریم. برای رفع این خلأ و بر اساس ارزیابی‌های صورت گرفته، تأسیس اپراتور ماهوارهای کشور به‌عنوان رکن اصلی و به‌صورت خصوصی موردتوجه قرارگرفته است. پیش‌بینی خصوصی بودن این اپراتور از جهت پررنگ شدن جنبه‌های اقتصادی موضوع حائز اهمیت بوده بااین‌وجود برای شکل گرفتن آن، حمایت دولت لازم و ضروری است که بسته حمایتی دولت در این زمینه در حال تدوین است.»
نخستین اپراتور ماهوارهای کشور با کمترین سهم‌بندی دولت تأسیس میشود
اخباری از نخستین اعطای پروانه اپراتور ماهواره مخابراتی در کشور به گوش می‌رسد، هدف سیاست‌گذار بخش فضایی از این کار چیست؟
براری: «هدف‌گذاری اصلی در این پروانه، بر مبنای اصل ۴۴قانون اساسی، توسعه و انسجام فعالیت‌های بخش خصوصی در استفاده و سرمایه‌گذاری در صنعت ماهواره مخابراتی، حذف تصدی‌گری دولت در حوزه اپراتوری ماهواره، حفظ و توسعه دارایی‌های مدار فرکانس کشور، تسریع در توسعه بازار خدمات ماهوارهای در سراسر کشور از طریق اپراتورهای بومی ماهوارهای و حرکت در جهت حذف وابستگی کشور در حوزه ارتباطات ماهوارهای و رشد و اعتلای هر چه بیشتر صنعت فضایی کشور است.
تحقق این موارد نیازمند آماده‌سازی مقدمات امر است که یکی از اصلی‌ترین موارد صدور مجوز اپراتوری ماهواره برای بخش خصوصی است که خوشبختانه مراحل تصویب خود را در گروه تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی طی کرده است. یک موضوع حائز اهمیت دیگر که مورد مطالبه بخش خصوصی علاقه‌مند به حضور در این عرصه و سرمایه‌گذاری است، تعیین و شفاف‌سازی ابزارهای حمایتی دولت در این زمینه است که در مقطع زمانی فعلی با تشکیل کارگروهی از خبرگان امر، در حال شفاف‌سازی و پیشنهاد این ابزارها هستیم تا امکان شکل‌گیری یک اپراتور ماهوارهای جدی را برای کشور که هم‌زمان امکان تأمین نیازهای کشور و حضور جدید در بازارهای منطقه را داشته باشد، فراهم کنیم.»
توزیع و فروش پهنای باند ماهوارهای از انحصار دولت خارج میشود
اعطای پروانه اپراتور ماهواره مخابراتی چه تغییری در وضع ارائه‌دهندگان و استفاده‌کنندگان از خدمات مخابراتی ایجاد می‌کند و چه خدمات اضافه و جدیدی به جامعه ارائه خواهد کرد؟
براری: «متقاضیان می‌توانند با اخذ پروانه اپراتور ماهواره مخابراتی، خدمات موضوع این پروانه شامل توزیع و فروش پهنای باند ماهوارهای در اختیار، ایجاد شبکه‌های اختصاصی و ارائه هرگونه خدمات ارتباطی و انتقال داده از قبیل خدمات ثابت و سیار ماهوارهای، ایجاد دسترسی به اینترنت پرسرعت، ایجاد دسترسی به شبکه ملی اطلاعات و خدمات مبتنی بر آن، ارائه خدمات صوتی، تصویری، متنی و داده‌ای و انواع خدمات محتوایی و ارزش‌افزوده و ارائه خدمات پخش همگانی ماهوارهای را در چارچوب ضوابط قانونی و مقرراتی کشور، روی شبکه موضوع پروانه به مشتریان حقیقی و حقوقی ارائه کنند. پیش‌بینی این طیف گسترده از خدمات قابل‌ارائه توسط اپراتور ماهوارهای باهدف ایجاد حداقل بازار موردنیاز و ایجاد جذابیت‌های لازم برای سرمایه‌گذاری توسط بخش خصوصی است.»
نخستین اپراتور ماهوارهای حداقل ۱۵سال فعالیت می‌کند
شرایط این پروانه تاکنون اعلام‌نشده، آیا ویژگی‌های پروانه نهایی شده است؟
براری: «اشخاص حقوقی غیردولتی که شرکت آن‌ها در ایران ثبت‌شده و حداقل ۵۱%سهام آن متعلق به سهامداران ایرانی باشد، می‌توانند برای اخذ پروانه اقدام کنند. البته بخش دولتی نیز طبق قانون می‌تواند حداکثر تا ۲۰درصد در سهام آن شرکت مشارکت داشته باشد. بر این اساس برای متقاضیانی که بر اساس شاخص‌های کیفی، فنی و مالی ارزیابی شایستگی و سایر معیارهای تعیین‌شده، مناسب تشخیص داده شوند، موافقت اصولی صادر خواهد شد. دارنده موافقت اصولی ۱۸ماه باقابلیت تمدید با نظر کمیته، فرصت خواهد داشت که حداقل ظرفیت ماهوارهای تعیین‌شده را تأمین و نسبت به اخذ پروانه اقدام کند. البته زمان موافقت اصولی بیش از ۳سال نخواهد بود. مدت اعتبار پروانه ۱۵ سال خواهد بود که قابلیت تمدید نیز خواهد داشت.»
۵۰درصد اپراتورهای ماهوارهای روی ارائه خدمات بومی در کشور خود متمرکزند
دولت قرار است در شکل‌گیری نخستین اپراتور ماهوارهای کمک کند؟
براری: «در حال حاضر در حال بحث و بررسی کارشناسی و تخصصی در این خصوص هستیم اما مواردی که تاکنون مطرح‌شده شامل ابزارهایی نظیر ایجاد امکان استفاده از تسهیلات و منابع ارزی کشور، تضمین خرید خدمات توسط دولت بسته به نیازها، ایجاد امکان مشارکت اپراتورهای خارجی و موارد دیگری بوده که پس از بررسی و طی مراحل تائید اطلاع‌‌رسانی خواهد شد.
صنعت ماهواره یکی از مهم‌ترین صنایعی است که می‌تواند به رشد چشمگیر نیاز به ارتباطات و خدمات در جامعه از جنبه‌های گوناگون پاسخ دهد. با توجه به رویکرد فزاینده و به‌نوعی مسابقه فضایی در استفاده از منابع مدار فرکانس توسط کشورها، موضوع استفاده بهینه، مؤثر و اقتصادی از این منابعِ درخطر اشباع، همیشه موردتوجه کشورهای پیشرفته و درحال‌توسعه در دنیاست. بنابراین بهره‌برداری از ماهواره‌های تجاری با پیشرفت فناوری و استفاده از مدل‌های جدید خدمات مدیریت‌شده، رفته‌رفته به صنعتی حیاتی، پرسود و باصرفه اقتصادی تبدیل میشود. بنابراین با سرمایه‌گذاری در این صنعت نه‌تنها هزینه محسوب نمی‌شود بلکه با ایجاد زیرساخت‌های ارتباطی لازم در کشور و منطقه سود کلانی را عاید سرمایه‌گذاران و فعالین آن چه در بخش خصوصی و چه دولتی خواهد کرد.
بر اساس آمار رسمی، حدود ۴۵۰ماهواره مخابراتی زمین آهنگ توسط حدود ۶۰ اپراتور ماهوارهای در ۴۱کشور دنیا کنترل و بهره‌برداری می‌شوند که از این مجموعه بیش از ۵۰ %کل اپراتورها روی بازار داخلی و بومی ارائه خدمات در کشور متبوع خود تمرکز کرده‌اند. در منطقه خاورمیانه و آفریقا ۲۴اپراتور ماهوارهای با درآمد بیش از ۲میلیون دلار فعالیت می‌کنند که ۹کشور همسایه ایران بدون در نظر گرفتن روسیه درمجموع با ۱۰اپراتور ماهواره مخابراتی، فعالیت بومی، منطقه‌ای و بین‌المللی دارند. از مجموع ۳۴۰میلیارد دلار گردش اقتصادی صنعت ماهواره در جهان، ۱۲۸میلیارد دلار در بخش خدمات است که ۶۰%آن در حوزه خدمات مخابراتی گردش داشته است.
با توجه به اینکه در برنامه ششم توسعه جذب سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در حوزه فضایی کشور پیش‌بینی‌شده است، بخش خصوصی می‌تواند علاوه بر تشکیل کنسرسیوم‌های مشترک در زمینه اپراتوری ماهواره، در سرمایه‌گذاری تأمین ماهواره مخابراتی ملی نیز حضور مؤثری داشته باشد و علاوه بر برخورداری از منافع مالی و اجتماعی آن، به ارائه خدمات کاربردی به جامعه کاربران پرداخته و به رونق بازار این خدمات در کشور کمک کند. البته دولت نیز از این روند حمایت‌های لازم را خواهد داشت.»