درچند سال اخیر ارزیابی‌های متفاوتی در زمینه دستاوردهای فضایی کشور صورت گرفته است. هرچند برخی این دستاوردها را بزرگ و مهم می دانند، برخی دیگر بر این باورند که این دستاوردها چندان چشمگیر و شایسته نام کشورمان نبود. به همین مناسبت و برای آشنایی با معیارهای ارزیابی توسعه فضایی، با جناب آقای دکتر جعفر روشنیان، معاون پژوهشی و فناوری دانشگاه خواجه‌نصیر و معاون پیشین سازمان فضایی ایران گفت‌وگو کردیم که خلاصه‌ای از آن هم اکنون در اختیار شماست.
****
* در ابتدا، بفرمایید برای ارزیابی توسعه فضایی یک کشور، از چه معیارها و شاخص‌هایی می‌توان استفاده کرد؟
– برای ارزیابی میزان توسعه فضایی یک کشور، معیارها و شاخص‌های بسیاری وجود دارد که به چند مورد از مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنم.
یکی از معیارهای مهم، میزان بودجه‌ای است که به یک حوزه خاص مانند پژوهش‌های فضایی اختصاص یافته است. منظور از بودجه در اینجا، هم بودجه‌ای است که از بخش‌های دولتی اختصاص یافته و هم گردش مالی در بخش خصوصی است، یعنی مجموع بودجه‌ای است که در حوزه هوا فضای هر کشور اختصاص پیدا می‌کند. البته برای ارزیابی خود این بودجه هم باید آن را با بودجه کل (یعنی GDP) مقایسه کرد. منظور از این گفته آن است که دقت کنیم در یک کشور، چند درصد از GDP، به حوزه هوافضا اختصاص یافته است؟ پس میزان بودجه‌ای که به حوزه هوافضا اختصاص دارد، یکی از مهم‌ترین معیارهای ارزیابی توسعه فضایی یک کشور است. البته در اینجا یکبار دیگر باید تاکید کنم که برای ارزیابی تاثیر و نقش بودجه، باید به نسبت مقدار این بودجه به مقدار کل بودجه کشور توجه داشت. به بیان دیگر انتظار نداریم بودجه ما در حوزه هوافضا با بودجه آمریکا در این حوزه برای کند اما انتظار داریم مبلغی که در کشور ما در این حوزه اختصاص پیدا می‌کند، با بودجه کل ما متناسب باشد. یعنی اگر برای مثال آمریکا یک در صد از GDP را به حوزه هوافضا اختصاص می‌دهد، ما هم باید یک در صدر از GDP را به هوا فضا اختصاص دهیم.
شاخص یا معیار دوم، برنامه‌ای است که هر کشور برای پژوهش‌های حوزه هوافضا درنظر گرفته است. موضوع نظارت بر چگونگی اجرای این برنامه نیز از دیگر مواردی است که نشان دهنده توسعه فضایی یک کشور است.
خروجی‌های ارائه شده از هر حوزه خاص نیز یکی دیگر از شاخص های ارزیابی آن حوزه است برای مثال، برای انکه بتوانیم حوزه فضایی کشور را به دقت ارزیابی کنیم باید از خود بپرسیم این حوزه در پنج یا ده سال گذشته چه خروجی‌هایی داشته است؟ البته خود این خروجی ها را نیز باید با توجه به بودجه، GDP و برنامه‌ها ارزیابی کرد. به بیان دیگر ممکن است که در یک کشور، GDP خوبی داشته باشد، برنامه خوبی هم برای حوزه فضایی تدوین شده باشد و بودجه خوبی را هم به آن اختصاص دهند، اما به دلایل بسیار، سیستم ناکارآمد باشد و نتیجه نگیرد.
* به چند مورد از شاخص‌ها اشار کردید. به نظر شما نیروی انسانی تحصیلکرده و شرکت‌ها و موسسه‌های خصوصی در حوزه هوافضا چه مقدار می‌تواند نشان از توسعه فضایی کشور باشد؟
– در پاسخ به پرسش اول، به شاخص بودجه و شاخص برنامه اشاره کردم که نیروی انسانی تحصیلکرده در این شاخص‌ها لحاظ شده است. در نظر داشته باشید که برنامه یک موضوع بسیار کلان و گسترده است که هم توسعه فناوری، هم توسعه منابع انسانی و هم توسعه کسب و کار در آن پیش‌بینی شده است. قطعا یکی از شاخص‌های توسعه، نیروی انسانی است که من در قالب برنامه به آن اشاره کردم.
* اگر بخواهیم برنامه‌های فضایی کشور را ارزیابی کنیم، می‌بینیم در این حوزه ثبات زیادی نداشتم. برای مثال در یک دوره، مدیر یا مسئولی می‌گوید ما برای آینده چنین طرح و برنامه‌هایی داریم اما پس از مدتی همان مدیر یا مدیر دیگر می‌گوید برنامه ما عوض شده است و برنامه جدیدی با اهداف دیگر را مطرح می‌کند. آیا شما با این ارزیابی در مورد نوسان‌ها موافقید؟
– بله، به نظر من هم، ما در طول سال‌های گذشته نوسان‌های زیادی در این حوزه داشتیم.
* به نظر شما راهکار ایجاد ثبات در برنامه‌های فضایی کشور چیست؟
– شاید راهکار این باشد که برنامه‌های فضایی و ارگان‌ها و سازمان‌های فضایی ناظر بر اجرای برنامه چندان تغییر نکنند. به بیان دیگر ساختارهایی را طراحی و ایجاد کنیم که اولا تغییر و تحول زیادی نداشته باشند، دیگر اینکه نظارت یکسان، پیوسته و دائمی روی اجرای برنامه‌ها صورت گیرد. برای مثال، سند ۱۴۰۴ برای بسیاری از بخش‌ها تدوین شده است. این برنامه هم در حال اجرا است. اکنون می‌توان پرسید که چه نهاد یا سازمانی روی اجرای درست این برنامه‌ها نظارت می‌کند؟ چه کسی یا چه نهادی تعیین می‌کند که کدام ارگان وظیفه‌اش را به درستی انجام داده است، چه ارگانی معمولی انجام داده و چه ارگانی وظیفه‌اش را بد انجام داده است؟ متاسفانه این موارد پیش‌بینی نشده است یا اگر هم پیش‌بینی شده است، به شکل مناسبی اجرا نشده است. به عنوان نمونه، تا کنون باید قسمت قابل توجهی از برنامه‌ای که برای ۱۴۰۴ در حوزه فضایی تدوین شده بود، محقق می‌شد اما برداشت من این است که اینگونه نشده است. اکنون هم نهاد مسئولی که مستقیما این کار را به صورت جدی پیگیری کند، نمی‌شناسم و سراغ ندارم. فکر می‌کنم هم اکنون یکی از مشکلات اساسی ما نبود نظارت کافی و دقیق روی اجرای برنامه‌ها و عمل به تعهدات سازمانی است.
* شما در پاسخ به پرسش قبلی خود تاکید کردید که یکی از راهکارها برای ایجاد ثبات در یک مجموعه یا یک نهاد آن است که ساختارها ثابت باشد و نیروی انسانی تغییر نکند. اما در کشور‌های در حال توسعه و از جمله کشور ما، اینکه ساختار ثابت باشد و نیروی انسانی شاغل در مجموعه تغییر نکند را به عنوان یکی از نقاط ضعف مجموعه می دانند. برخی بر این باورند که برای پیشرفت باید نیروهای جوان و کارآمد را به مجموعه وارد کرد و نیروی انسانی مجموعه هم باید زود به زود تغییر کند. آیا شما این رویکرد را قبول دارید؟
– به گمان من، سوءبرداشتی از صحبت‌های من صورت گرفته است. من نگفتم افراد تغییر نکند، من گفتم ساختار باید ثابت باشد و تغییر نکند. این تغییر در ساختار است که باعث کندی پیشرفت می‌شود. برای مثال، سازمان فضایی ما زمانی زیر نظر ریاست‌جمهوری است، زمانی دیگر زیر نظر وزارت ارتباطات است و دوباره برمی‌گردد به نهاد ریاست‌جمهوری. زمانی پژوهشگاهی زیر نظر یک نهاد شکل می‌گیرد و زمانی دیگر همین پژوهشگاه مستقل می‌شود و موارد بسیاری از این دست. اما من منظورم این است که ساختارها باید ثابت باشند و زود به زود تغییر نکنند. به نظر من اگر ساختارها ثابت باشد، تغییر افراد موجب مشکلات آن چنان شدیدی نمی‌شود.
* در مورد تغییر نیروی انسانی هم تا حدودی وضعیت به همین گونه است، بسیاری دوست دارند که نیروی انسانی زود به زود تغییر کند، چون به باور برخی، به این ترتیب آن نهاد یا سازمان بالنده و پویا خواهد بود. از طرف دیگر برخی سازمان ملل را مثال می‌زنند که دبیر کل آن مدت‌ها در راس کار است یا سازمان فضایی هند که رئیس آن دیر به دیر عوض می‌شود و در نتیجه تجربه زیادی دارد که برای بهبود وضعیت یک نهاد یا موسسه بسیار تاثیرگذار است. شما کدام رویکرد را بیشتر می‌پسندید؟
– به باور من، نباید به این موضوع از این زاویه نگاه کرد. به نظر من ملاک و شاخص اصل، کارآمدی است. اگر یک نفر کارآمد است، می‌تواند بیست سال هم در راس یک مجموعه باشد و صرف تصدی پست مدیریتی در زمان طولانی، عیب نیست. ما چنین افراد را پست‌های مختلف در کشور داشتیم، هر چند که تعداشان کم بود. به نظر من زمانی که یک فرد متخصص و کارآمد است و می‌تواند به بهترین وجهی، یک مجموعه را مدیریت کند، دلیلی وجود ندارد که این فرد را تغییر دهیم. ولی اگر فردی کارآمد نبود، معلوم می‌شود که این فرد را از روز اول به اشتباه برای این سمت در نظر گرفته‌اند. در این گونه موارد بهتر است که این فرد هر چه زودتر تغییر کند.
* یکی از انتقادهایی که امروزره به حوزه فضایی کشور وارد می‌کنند این است که تحرک زیادی ندارد یا دچار رکود شده است. آیا شما این انتقاد را وارد می‌دانید؟
– بله من هم این انتقاد را وارد می‌دانم و فکر می‌کنم که حوزه فضایی ما در دو یا سه سال گذشته عملکرد چندان پرباری نداشته است. هر چند که ممکن است برخی افراد دیگر، به دلایلی با این دیدگاه موافق نباشند.
* به نظر شما شاخص‌ها برای ارزیابی اینکه سازمان فضایی ما تحرک دارد یا ندارد، چیست؟
– یکی از مهم‌ترین معیارها و شاخص‌ها برای ارزیابی این موضوع، خروجی‌های سیستم است. خود خروجی‌ها هم شاخص‌های کاملا استانداردی دارد. مهم این است که ببینیم در یک دوره زمانی خاص، چه خروجی‌هایی داشتیم. باید به بررسی این موضوع بپردازیم که حرکت در مسیر برنامه، چند درصد موفق بوده است؟ اگر زمانی ما برنامه را قبول نداریم، باید برای تغییر و اصلاح آن برنامه و بهینه شدن آن تلاش کرد. اما زمانی که برنامه را قبول داریم یا تا زمانی که برنامه را اصلاح نکردیم، موظفیم در چارچوب همان برنامه حرکت و کار کنیم. با این توضیحات، می‌توان گفت اگر ما دستاوردها و خروجی‌ها را با برنامه ها مقایسه کنیم، متوجه می‌شویم که به شکل قابل‌توجهی از برنامه‌ها عقب هستیم. با توجه به خروجی‌ها می‌توان گفت در سه-چهار سال گذشته، عملا خروجی که در مقیاس ملی افتخارآفرین و چشمگیر باشد، نداشتیم.